Teatr historii lokalnych w Europie Środkowej

red. Ewa Wąchocka

Współczesne teatry — zwłaszcza w mniejszych ośrodkach — coraz częściej angażują się w życie lokalnych społeczności. W proponowanych spektaklach chętnie podejmują tematy związane z historią oraz kulturową i etniczną tożsamością miejsca, w którym działają. Twórcy teatralni poddają refleksji działanie mechanizmów pamięci, przywołują przeżycia indywidualne i zbiorowe, nieuwzględnione w ogólnodostępnej wersji historii. Zazwyczaj jest to tzw. historia lokalna, przyspieszona historia wydarzeniowa, najczęściej powiązana jednak (bo trudno przecież te nurty od siebie oddzielić) z dziejami o ponadlokalnym znaczeniu, które biegły trajektorią wojen, upadku i powstawania mocarstw, kształtowania się politycznych makrostruktur — oglądanymi z pozycji miejscowej społeczności. I jest też historia codzienna, w której czas płynął powoli, w rytmie „długiego trwania”; scena, na której rozgrywały się niezauważalnie procesy zmiany i rozwoju, rodziły się niedostrzegalne zrazu wzorce i praktyki wspólnotowe, nigdy w kronikach nie odnotowane. W rzeczywistości zdominowanej przez procesy globalizacyjne, działalność teatrów — polegająca na odkrywaniu miejscowych legend i budowaniu wspólnotowych narracji — okazuje się istotnym elementem w tworzeniu tożsamości grupy, miejsca czy regionu. W pewnym sensie wpisuje się również w odżywające ideologie narodowościowe. Twórcy teatralni nie tylko podejmują tematy związane z kulturową i etniczną tożsamością miejsca, ale również wprowadzają do teatru problematykę społeczną, ekonomiczną czy polityczną. Tym samym spektakle stają się forum dla mniejszości etnicznych i narodowych. Artyści za pośrednictwem sztuki udzielają głosu grupom marginalizowanym ze względów ekonomicznych czy społecznych. Teatr związany z miejscem zaczyna więc odgrywać istotną rolę w życiu społecznym. Tej szeroko rozumianej lokalności i związkom teatru z miejscem, w którym funkcjonuje, była poświęcona międzynarodowa konferencja naukowa „Teatr historii lokalnych w Europie Środkowej”, zorganizowana przez Zakład Teatru i Dramatu Instytutu Nauk o Kulturze i Studiów Interdyscyplinarnych Uniwersytetu Śląskiego we wrześniu 2014 r., której książka jest pokłosiem. Partnerami projektu, wspartego finansowo przez Międzynarodowy Fundusz Wyszehradzki, byli: Instytut Wiedzy Filmowej i Teatralnej Słowackiej Akademii Nauk, Katedra Studiów Teatralnych, Filmowych i Medialnych Uniwersytetu im. Palackiego w Ołomuńcu oraz Węgierskie Muzeum i Instytut Teatru w Budapeszcie. W rozmowie o współczesnym teatrze, który zajmuje się lokalnością, zaproponowaliśmy zagadnienia związane z teatrem jako formą manifestowania zarówno kultury mniejszości, jak i tożsamości miejsca — w opozycji do mechanizmów globalizacji; poświęcone budowaniu i odzyskiwaniu przez teatr utraconej tożsamości grupy; polityce pamięci i praktykom upamiętniającym, a także formom przywracania pamięci miejsca, ludzi i społeczności, co jednocześnie czyni z teatru archiwum alternatywne do archiwów oficjalnych, pozwalające na rewizję oficjalnej historii wpajanej w procesie edukacji. Ostatnią grupę zagadnień stanowiły zjawiska związane z zaangażowaniem teatru w działalność terapeutyczną oraz jego uwikłaniem w lokalną historię i politykę. (Fragment Wstępu).

Teatr lęków André de Lorde\'a

Tomasz Kaczmarek

Cierpiący na nerwicę lękową André de Lorde (1871–1942) napisał wiele sztuk, które jeszcze w latach 20. XX wieku przejmowały paryżan szczerym strachem. Jego utwory na stałe weszły do repertuaru teatru Grand-Guignol (1897–1962), znanego przede wszystkim dzięki mrożącym krew w żyłach widowiskom. Tryskająca krew, wydłubywanie oczu, wbijanie na pal, skalpowanie czy przebijanie nożem serca stały się typowymi składnikami nowego makabrycznego gatunku. Owa scena, która szybko zyskała międzynarodową sławę – stając się obok wieży Eiffla i katedry Notre-Dame jednym z najatrakcyjniejszych miejsc na turystycznej mapie francuskiej stolicy – wyspecjalizowała się w ukazywaniu przerażających obrazów, które miały doprowadzić widza na skraj załamania nerwowego. Na sali czuwał nawet zatrudniony lekarz gotowy udzielić pierwszej pomocy osobom o wyjątkowo słabych nerwach. Wspomnieć tu trzeba, że liczba omdleń i spazmatycznych reakcji widowni decydowała o sukcesie lub o fiasku przedstawienia. Publiczność odwiedzała ochoczo paryskie centrum potworności, w którym epatowano okrucieństwem i wyrafinowanymi torturami, aby odreagować autentyczne lęki czy dać upust swym ukrytym, często sadystycznym potrzebom. Tomasz Kaczmarek

Teatr świata - świat teatru. Felietony 2016-2017

Krzysztof Orzechowski

„Od dawna czytam felietony Krzysztofa Orzechowskiego z wielką uwagą. Teraz, zebrane w jeden tom, brzmią jeszcze inaczej. Widać, że jest w nich i zapis otaczającego nas świata, i osobliwa empatia kogoś, kto widział i przeżył wiele. Pisane są na dodatek z tak niemodną dziś elegancją, którą bardzo lubię i cenię. Książka dla ludzi myślących i – wrażliwych”. Józef „Żuk” Opalski   „Felietony Krzysztofa Orzechowskiego pisane są z miłości do teatru. Autor porusza tematy bardzo różne – czy będą to np. zwyczaje świąteczne, czy los osób niepełnosprawnych – lecz zawsze rozpatruje je w aspekcie sztuki teatralnej. Czerpiąc z wieloletniego doświadczenia, stawia pytania zasadnicze, trudne, nieraz mówi ostro, ale zawsze życzliwie – z troską o dziedzinę sztuki, której poświęcił życie”. Zofia Gołubiew   „Krzysztof Orzechowski zna teatr od tylu podszewek, że każdy jego tekst odsłania kulisy jakiegoś zwykle słabo dostrzeganego problemu. Równocześnie Orzechowski nie jest fundamentalistą, teoretykiem, zwolennikiem jedynej słusznej estetyki. Reaguje spontanicznie: jeśli coś go zachwyca – to zachwyca, jeśli irytuje – to irytuje. Jego felietony to felietony praktyka, który szuka źródeł awarii i pomyłek, ale z radością wita sukcesy i udane spektakle. Książka dla tych, którzy lubią myśleć o teatrze jako o wielu zwierciadłach, w których przegląda się świat”. Maciej Wojtyszko   „Książka Krzysztofa Orzechowskiego to niezwykła wyprawa nie tylko w cenną i godną utrwalenia przeszłość teatru, ale także w jego równie ważną aktualność. To właśnie z połączenia tych dwóch czasów – minionego i dzisiejszego – rodzi się głęboki sens zapisanych tu przemyśleń”. Anna Burzyńska

Teatr zaangażowany w Polsce i na świecie. Wrocławski Zeittheater

praca zbiorowa

W artystycznej Utopii każde dzieło teatralne byłoby zarzewiem buntu i wywoływałoby realną, spektakularną zmianę jak „bitwa o Hernaniego” czy zdjęcie z afisza Dejmkowskich Dziadów. Pojawiające się w tytule tomu hasło „teatr zaangażowany” odsyła automatycznie do znacznie szerszego kulturowego kontekstu – napięcia między etyką a estetyką. Pytanie o autonomię sztuki, stopień jej wyemancypowania względem przestrzeni społecznej czy szeroko rozumianej sfery politycznej padało nie raz, pomimo to ciągle powraca jako problem determinujący ogląd twórczości artystycznej. Koncepcja tomu i jego przekrojowa struktura opierają się na współczesnej dynamice zjawiska. Autorami tekstów są historycy, teoretycy i praktycy teatru, niezależni dziennikarze. Tę mnogość perspektyw pogłębia aspekt dla analizy dzieła teatralnego fundamentalny – równoczesność aktu kreacji i percepcji. W książce uwzględniona została ta podwójna optyka; spojrzenie „kreatorów” współgra z dekodowaniem przejawów zaangażowania teatru przez „odbiorców”, krytyków i badaczy.      Wydaje się oczywiste, że "teatr zaangażowany” w tym szerokim znaczeniu wykracza już dzisiaj poza sferę tradycyjnie rozumianej sztuki i teatru, znajduje szczególnie dobre warunki rozwoju w Polsce i innych krajach za sprawą wielu zwrotów (społecznego, performatywnego), co oczywiste, ale także w związku z postępującym procesem demokratyzacji społeczeństwa, wymagającym jego aktywności i oporu wobec różnych ośrodków władzy; a to testuje się najlepiej w teatrze (…), który i jako sztuka, i jako instytucja, wreszcie najogólniej jako praktyka kulturowa opiera się po prostu na współobcowaniu bliźnich.  [z recenzji dr hab. Doroty Fox]

Teatry Danuty Michałowskiej. Od Króla-Ducha do Tryptyku rzymskiego

Jacek Popiel

Książka Jacka Popielą poświęcona jest bogatej biografii osobistej i artystycznej Danuty Michałowskiej aktorki, reżysera, profesora zwyczajnego PWST im. Ludwika Solskiego w Krakowie, byłego rektora tej uczelni, autorki podręczników, tomiku poezji, znakomitych scenariuszy teatralnych, a także Honorowego Obywatela Stołecznego Królewskiego Miasta Krakowa, artystki, której sztuka interpretacji słowa została doprowadzona do granic doskonałości. Kreacje Michałowskiej w Teatrze Rapsodycznym i w Teatrze Jednego Aktora należą już do historii polskiej sceny.

Tort Marcello. Kultury fanowskie w teatrze XIX wieku

Agata Łuksza

Opis książki: Mocno czekoladowy tort Marcello, który na specjalne okazje pojawia się na polskich stołach, powstał jako hołd dla warszawskiej aktorki, Heleny Marcello, związanej z Teatrami Warszawskimi przez ponad czterdzieści lat - od 1879 do 1923 roku. Choć nie sposób dziś ustalić oryginalnej receptury tego odświętnego ciasta, w jego nazwie zachowało się uwielbienie, którym obdarzano artystkę, przetrwała fascynacja i entuzjazm, jakie budziła - ona sama i jej gra sceniczna. Tort Marcello to zatem jeden z historycznych śladów po teatralnych kulturach fanowskich, które wyłaniały się na ziemiach polskich w XIX i na początku XX wieku. Książka Tort Marcello odzyskuje wczesne doświadczenia i praktyki fanowskie - pomimo że stanowiły one ważny element polskiego życia teatralnego, zostały uznane za zbyt błahe, by o nich pamiętać. Jest opowieścią o dziewiętnastowiecznych teatromanach i teatromankach, miłośnikach i miłośniczkach gwiazd scenicznych i przedstawień teatralnych, ujawniającą sploty między historią teatru i historią fanostwa. Kim byli dziewiętnastowieczni fani i fanki? Jak przedstawiały ich ówczesne media? Jak okazywali swoją pasję? To podstawowe pytania, które padają w Torcie Marcello. Agata Łuksza Agata Łuksza - kulturoznawczyni z zacięciem historycznym. Pracuje w Instytucie Kultury Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego. Autorka Glamour, kobiecość, widowisko. Aktorka jako obiekt pożądania (Warszawa 2016) i artykułów publikowanych m.in. w "Didaskaliach", "Pamiętniku Teatralnym" oraz "Theatre Journal".

(Trans)pozycje idei w postjugosłowiańskim dramatopisarstwie oraz teatrze (1990-2020). Perspektywa transkulturowa

Gabriela Abrasowicz

Postjugosłowiańska produkcja dramatopisarsko-teatralna to przestrzeń oferująca możliwości zaobserwowania transpozycji idei artystycznych, społeczno-politycznych i filozoficznych. Wiąże się to z mobilnością kulturową, integracją wielu komponentów o różnym pochodzeniu kulturowym oraz tworzeniem nowych jakości. Fundamentem badań nad tym mechanizmem jest postrzeganie kultury jako procesu wymiany oraz odwołanie się do modelu sieci otwartych połączeń. Przedstawione tu projekty artystyczne dramatopisarzy i reżyserów teatralnych, aktywnych w krajach byłej Jugosławii, stanowią potwierdzenie, że jest to zjawisko pozostające wciąż w fazie rozkwitu. Jego dynamiczna formuła to dobry punkt wyjścia do refleksji na temat przepływów oraz powiązań ideowych i estetycznych, coraz bardziej dostrzegalnych w dramaturgii i teatrze wielu krajów Europy.

Tumor Mózgowicz

Stanisław Ignacy Witkiewicz

„Tumor Mózgowicz” to dramat Stanisława Ignacego Witkiewicza, powszechnie znanego jako Witkacy, który był wszechstronnie uzdolnionym pisarzem, malarzem, dramaturgiem oraz filozofem. „Tumor Mózgowicz” to dzieło, którego tematyka porusza się wokół ciągłych perypetii z życia sławnego matematyka z niskiej klasy społecznej. Bohater tytułowy przeżywa absurdalne wydarzenia, w których można z łatwością dostrzec groteskowy humor Witkacego.

W przestrzeniach kultury. Studia interdyscyplinarne

red. Beata Gontarz, Magdalena Kempna-Pieniążek, Anna Maj

Seria: Media i Kultura (1), ISSN 2719-9789   Złożone w monografię teksty, odmienne w założeniach, w przyjętej metodologii, w wyborze (niekiedy punktowym) materiału, który stał się podstawą do poczynionych rozpoznań, wchodzą jednakowoż we wzajemne interakcje, tworząc przestrzeń partycypacji praktyk i badawczych, i kulturowych. Zebrane w pierwszej części tomu artykuły prezentują różnorodność konceptualizacji tekstów kultury, rozpoznają modusy i efekty włączania się w jej dziedzictwo, wskazują na aspekty jej współtworzenia i korzystania z niej, eksponują i poddają krytycznej analizie rozmaitość sposobów uczestnictwa w kulturze. Drugą część tomu zdominowały refleksje dotyczące sytuacji (i transformacji) podmiotu, kultury, jej odbiorców, wreszcie: całej humanistyki we współczesnej rzeczywistości medialnej. Podstawowym kontekstem omawianych tutaj przez autorów zjawisk jest rewolucja cyfrowa, której skutki wciąż nie są dla nas w pełni uchwytne. Taka sytuacja nie tylko zmusza badaczy do wypracowywania nowych narzędzi i metodologii, lecz także prowokuje do zadawania pytań o szanse i zagrożenia, jakie stwarzają nowe technologie w zakresie budowania (post)ludzkiej tożsamości, modyfikowania zasad komunikacji społecznej i ustanawiania relacji między kulturą wysoką i niską.

Wariat i zakonnica

Stanisław Ignacy Witkiewicz

„Wariat i zakonnica” to dramat Stanisława Ignacego Witkiewicza, powszechnie znanego jako Witkacy, który był wszechstronnie uzdolnionym pisarzem, malarzem, dramaturgiem oraz filozofem. Esencją utworu „Wariat i zakonnica” jest groteskowo triumfujące zwycięstwo jednostki nad ogółem. Widoczne zestawienie twórczego umysłu poety i narzuconych mu norm społecznych idealnie oddaje sens podtytułu: „czyli niema złego, coby na jeszcze gorsze nie wyszło”.

Wartości formalne antycznego dramatu i teatru greckiego. Konferencja w 50. rocznicę śmierci Profesora Stefana Srebrnego. Materiały z Konferencji Naukowej zorganizowanej w dniu 17 października 2012 roku w Uniwersytecie Śląskim w Katowicach

red. Grażyna Golik-Szarawarska

Tom zbiorowy „Wartości formalne antycznego dramatu i teatru greckiego”. Konferencja w 50 rocznicę śmierci Profesora Stefana Srebrnego przynosi rozważania teatrologów i filologów klasycznych na temat twórczości naukowej i artystycznej Stefana Srebrnego ( 1890-1962 ) wybitnego hellenisty, tłumacza, inscenizatora i krytyka teatralnego oraz jej recepcji w dobie współczesnej. Refleksja natury historyczno-literacko-teatralnej sytuuje się na tle narracji o wielkim uczonym, artyście teatru i człowieku wiernym zasadom i zawodowej etyce w obliczu totalitaryzmów. Tom aspiruje do usytuowania poruszanych w nim wątków problemowych w kręgu refleksji nad spuścizną Srebrnego autorstwa Zofii Abramowiczówny, Jerzego Łanowskiego, Mariana Plezi, Lidii Winniczuk i innych. Odwołuje się do obszernego wyboru jego pism Teatr grecki i polski wydanego w latach 80.tych minionego stulecia. Przywołuje wydanie w Ośrodku Badań nad Tradycją Antyczną w Polsce i w Europie Środkowo-Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego w latach 90.tych korespondencji Stefana Srebrnego z jego Mistrzem Tadeuszem Zielińskim. Omówienia zawarte w tomie dotyczą nowych ustaleń na temat przekładu Orestei Ajschylosa i Dialogów Platona na szerokim tle teorii przekładu z języków klasycznych. W kontekście kanonicznych inscenizacji Srebrnego w Wilnie w latach 30. tych zrekonstruowane zostały polska prapremiera Prometeusza w okowach Ajschylosa i przedstawienie Gromiwoi/Lysistrate Arystofanesa z uwzględnieniem okoliczności politycznych w okresie PRL-u. W kręgu problematyki artystycznego dziedzictwa twórczości Srebrnego omówiona została recepcja konwencji teatru misteryjnego w polskiej myśli i krytyce teatralnej oraz wystawienia Orfeusza Anny Świrszczyńskiej na polskich scenach. Analizy współczesnych wystawień repertuaru antycznego pod kątem rejestracji obserwowanych przemian i kreacji nowych ideologiczno-artystycznych strategii twórczych w dziedzinie reinterpretacji antyku greckiego objęły także poezję dramatyczną Eurypidesa Ifigenia w Aulidzie oraz Bachantki i Sofoklesa Filoktet. Zaprezentowane wyniki pozwalają mówić po półwieczu, które minęło od śmierci Uczonego, o nieprzemijającej aktualności naukowej i artystycznej Jego twórczości i uznać inspirującą moc Jego dzieła. Publikacja jest adresowana do teatrologów, filologów klasycznych, kulturoznawców i historyków.

Wielcy minores. Miniatury teatralne francuskojęzycznej Kanady w okresie belle époque

Sebastian Zacharow

Antologia przekładów ośmiu miniatur teatralnych francuskojęzycznej Kanady w dobie belle epoque ukazuje przemiany gatunkowe w ówczesnej dramaturgii. W historii Kanady okres ten charakteryzuje się dynamicznym rozwojem nie tylko gospodarczym i społecznym, lecz także kulturalnym. Z wybranych miniatur wyłania się obraz teatru niesłychanie różnorodnego, definiującego w pewien sposób na nowo swoją tożsamość na fali przemian społecznych i kulturowych "pięknej epoki" oraz poszukującego nowych rozwiązań dotyczących konwencjonalnej dramaturgii. Ich autorzy zaliczają się do teatralnych minores, jednak ich wkład w kulturę teatralną pozostaje wybitny. Przedstawione sztuki nigdy wcześniej nie ukazały się w języku polskim. Prezentują one kulturę teatralną pozostającą pod wpływem tradycji anglojęzycznych i francuskojęzycznych oraz odzwierciedlają nową koncepcję dramatu w teatrze frankokanadyjskim w schyłkowej fazie belle epoque oraz przed Wielkim Kryzysem lat trzydziestych XX wieku, kiedy teatr francuskojęzyczny, dzięki dynamicznej obecności, tworzył niepowtarzalną atmosferę teatralną Montrealu.

"Wyścig na wstędze Möbiusa". Dramaty Franza Xavera Kroetza w teorii konsumpcji

Zbigniew Feliszewski

Opis książki: Książka przedstawia fakty i analizuje zjawiska w dramatach Franza Xavera Kroetza, które niczym w soczewce skupiają konsumpcyjny sposób myślenia człowieka XX i XXI wieku. I nie chodzi tu tylko o sugestywne obrazy ukazujące ludzi w działaniach konsumpcyjnych, lecz także o sposób organizacji ich przestrzeni życiowej, ich systemu wartości i ukrytych mechanizmów, które decydują o wyborach życiowych. Dotyczy to także stosunku jednostki do pracy, czasu wolnego, do własnego ciała i języka, do świata mediów, do śmieci i odpadów, ale także tzw. kultury wyższej. Kroetz czytany przez filtr teorii konsumpcji, znanej z rozpraw Jeana Baudrillarda, Zygmunta Baumana, czy Pierre’a Bourdieu i in. skłania do refleksji nad kondycją społeczeństwa i jednostki, daje przestrzeń interpretacyjną w epoce postprodukcji. Książka łączy ze sobą dyskurs socjologiczny z literaturoznawczym i teatrologicznym. Dr Zbigniew Feliszewski jest pracownikiem Instytutu Filologii Germańskiej na Uniwersytecie Śląskim. Przedmiotem jego prac badawczych są związki literatury z filmem oraz zagadnienia teatralności i performatywności w literaturze. Opublikował m.in. studia i szkice poświęcone twórczości Rainera Wernera Fassbindera, Michaela Hanekego, Pawła Komorowskiego, czy Klausa Emmericha. Jest autorem artykułów naukowych o Bertolcie Brechcie, Gerhartcie Hauptmannie, Rolandzie Schimmelpfennigu, Horście Bienku i innych.  

Zarządzanie projektem kulturowym. Elementy teorii, doświadczenia, praktyki. Studia przypadków

Michał Kaczmarczyk, Krzysztof Knapczyk

Celem niniejszej pracy jest przedstawienie specyfiki, zasad i metodologii zarządzania projektami kulturowymi na przykładzie czterech przedsięwzięć artystycznych: trzech projektów realizowanych w Polsce, tj. projektów „Od Opery do Musicalu”, „Karol” oraz „Krajobrazy Serc”, których producentem jest firma Agencja Kreatywna Przemysław Ruta Communication (dwa ostatnie realizowane były w koprodukcji z Wyższą Szkołą Humanitas w Sosnowcu oraz Fundacją „Humanitas”), a także jednego projektu zagranicznego, realizowanego w Grecji, tj. projektu „A Tributeto Il Divo. The 3 Tenors”, którego producentem jest spółka Agency Remarc L.L.C. Wszystkie cztery projekty, mimo że ich promotorami są instytucje prywatne, prowadzące działalność gospodarczą, mają nie tylko charakter komercyjny – realizują też istotne funkcje społeczne jako przedsięwzięcia z obszaru polityki kulturowej i dyplomacji kulturowej.