Kronika halicko-wołyńska (Kronika Romanowiczów) w latopisarskiej kolekcji historycznej

Adrian Jusupović

Najnowsza książka Adriana Jusupovicia jest istotnym uzupełnieniem niedawno wydanej edycji krytycznej Kroniki halicko-wołyńskiej (PAU-IH PAN) oraz jej polskiego tłumaczenia (AVALON). Jej przedmiotem jest analiza strategii chronologicznej i narracyjnej twórcy tego źródła. Autor książki wskazał na wyjątkowy charakter kroniki. Kronikarz bowiem zrezygnował z tradycyjnego układu rocznego, stosowanego w pisarstwie średniowiecznej Rusi. W jego miejsce pojawiły się cztery strategie chronologiczne. Pierwsza obejmuje zapisy dotyczące lat 1205-1228, dla których podstawą szkieletu chronologicznego stanowił zapewne nieznany manuskrypt, nazwany roboczo Kijowskim Latopisem Rościsławowiczów. Nierzadko przebija w nim pierwszoplanowa rola Mścisława Mścisławowicza. Do tego niegdyś zamkniętego źródła dołączono paralelne opowiadania o dziejach bojarów halickich, a także najprawdopodobniej relacje wdowy po Romanie Mścisławowiczu lub kogoś z jej otoczenia. Na to ostatnie wskazuje widoczna korelacja szczegółowości opisów różnych wydarzeń i miejsca przebywania dworu Romanowej. Druga strategia dotyczy okresu 1228-1244. W tej partii tekstu podstawę szkieletu chronologicznego stanowi zapewne tzw. Zwód Daniela - hipotetyczne źródło powstałe na dworze Daniela Romanowicza, w którym wydarzenia ułożono w sposób niemal rocznikarski. Do zwodu wprowadzono wtórnie wstawki w postaci krótkich opowieści odnoszących się do dwóch, trzech lub więcej lat. Wprowadzenie każdej z nich kronikarz zasygnalizował powtórzeniem na końcu informacji ją poprzedzającej. Jest to sygnał dla czytelnika, że narracja powraca na wcześniejsze, zaburzone przez wstawkę, tory poprawnej chronologii kodeksu. Do narracji zostały włączone także wiadomości o Wasylku w celu podkreślenia jego roli w opisywanych wydarzeniach. W tej części źródła znajdują się również liczne informacje tzw. prorocze, odnoszące się do czasów późniejszych niż te, z którymi sąsiadują. W jednej z nich Daniel został określony mianem króla, zatem mogła powstać najwcześniej po 1253 r. Trzeci system narracji obejmuje lata 1245-1259. Opowieść w tej części źródła jest bardziej szczegółowa, niż w jego wcześniejszych partiach, a jej podstawą są wątki: babenbersko-węgierski, litewsko-jaćwieski, mongolski, polski i inne. Obejmują one dzieje jakiegoś obszaru i jego stosunków z Rusią Halicko-Wołyńską. Autor kroniki podzielił wątki na fragmenty obejmujące opisy poszczególnych kwestii, a w obrębie tych fragmentów zastosował porządek chronologiczny narracji. Powracając do wątku przerwanego wcześniej, kronikarz rozpoczyna opowieść od momentu jego zakończenia lub, jeżeli przez dłuższy okres nic się w nim nie działo, wykorzystuje inny wątek do umiejscowienia go w czasie. Taki układ tekstu wskazuje na włączenie do kroniki źródła powstałego najpóźniej w latach sześćdziesiątych XIII w. Ostatnia narracja chronologiczna dotycząca opisu wydarzeń z lat 1260-1290, jest zbliżona do odnoszącej się do okresu 1228-1244, tj. cechują ją wstawki. Fakt ten wskazuje na to, że wszystkie wstawki w kronice są wynikiem pracy jej ostatniego redaktora. Trzy zawarte w omawianym źródle sugestie, według których ostatnie informacje stworzono po śmierci Lwa lub w okresie późniejszych rządów Mścisława (lub po jego śmierci), pozwalają określić moment powstania kroniki w znanej współcześnie postaci na ostatnie dwie dekady XIII i (lub) na początek XIV w. Liczne odwołania do Hilariona, Latopisu Kijowskiego i innych przekazów wskazują na to, że opisywana kronika od początku stanowiła część większej latopisarskiej kolekcji historiograficznej. Pod tym terminem autor książki rozumie zestawienie w jednym rękopisie materiałów powstałych w różnym czasie i realizujących różne cele poznawcze i ideowe aktualne dla momentów swego powstania. Dzięki wtórnemu zestawieniu w jedną całość zyskiwały one nową interpretację i tworzyły nową całość historiograficzną. W XIII w. na Rusi kolekcje historiograficzne zastępowały nieistniejącą wówczas syntezę dziejów kraju. Powstały po 1205/1206 r., kiedy to w różnych ośrodkach zaczęły powstawać latopisy skupiające się na dziejach konkretnych ziem. Połączenie tych latopisów z dziełami wcześniejszymi pozwalało zakorzenić je w historii całej Rusi. Połączenie w jednej kolekcji Kroniki halicko-wołyńskiej z Powieścią doroczną oraz Latopisem Kijowskim stanowiło swego rodzaju deklarację programu politycznego przedstawiając władców południowo-zachodniej Rusi jako kontynuatorów dzieł dawnych książąt kijowskich. Równocześnie potomstwo Romana Mścisławowicza przejmowało nową etykietę literacką, która była de facto kalką funkcjonujących głównie na Rusi Kijowskiej koncepcji monarchicznych, zaszczepionych najsilniej przez Hilariona. Z tego punktu widzenia Powieść doroczna i Latopis Kijowski miały realny wpływ na metodę pracy kronikarza Romanowiczów. Należy podkreślić, że kwestia funkcjonowania Kroniki halicko-wołyńskiej w ramach szerszego zespołu źródeł nie była dotąd rozpatrywana w osobnym studium. Znaczącą pomocą dla czytelnika jest aneks ("Tablica chronologiczna Kroniki halicko-wołyńskiej"), w którym czytelnik odnajdzie dokładne datowanie poszczególnych fragmentów omawianego zabytku piśmiennictwa staroruskiego.

Daniel Romanowicz Król Rusi (ok. 1201-1264) Biografia polityczna

Dariusz Dąbrowski

Losy noszącego od 1253 r. tytuł króla Rusi Daniela Romanowicza były niezwykłe. Osierocony w wieku czterech lat przez ojca, Romana Mścisławowicza (zm. 1205 r.) zdołał po kilkudziesięciu latach walk i zabiegów dyplomatycznych stworzyć silne i rozległe państwo, Ruś halicko-wołyńską. Daniela można uznać za jednego z najciekawszych i najpotężniejszych Rurykowiczów XII w. Należał on równocześnie w swoim czasie do grona najbardziej wpływowych władców Europy Środkowo-Wschodniej. Bliskie związki, jakie utrzymywał z Polską powodują, że biografia tego dynasty może wnieść wkład w lepsze poznanie historii krajowej, ukazując ją w szczególnej, dotąd nieuwzględnionej perspektywie.

Czesi. Przewodnik po historii narodu i państwa

Petr Jokes

Czesi. Przewodnik po historii narodu i państwa to książka, która nie tylko przedstawia polskiej publiczności historię Czech, ale również (a może nawet przede wszystkim) pokazuje, jak tę historię postrzegają sami Czesi. Dlatego, prócz uwzględnienia polskiego (oraz szerszego: środkowoeuropejskiego, europejskiego i światowego) kontekstu, akcenty rozłożone zostały na podstawie czeskiego punktu widzenia. Oto podróż po dziejach kraju od czasów najstarszych i pojawienia się pierwszych ludzi na terytorium Czech aż do podziału Czechosłowacji i powstania Republiki Czeskiej 1 stycznia 1993 roku.

Dziedzic Królestwa Polskiego Książę głogowski Henryk (1274-1309)

Tomasz Jurek

Książka ukazuje się już po raz czwarty w przededniu ważnej rocznicy koronacji Łokietka (1320-2020), wydarzenia, które otwierało nowy etap w dziejach naszej państwowości. Warto z tej okazji wracać myślą nie tylko do zwycięskiego w zjednoczeniowym wyścigu księcia Władysława, ale także do jego rywali, reprezentujących odmienną wizję odbudowywanej monarchii - i wśród refleksji nad znaczeniem odnowienia Królestwa zastanowić się, co wnieść mogły owe odmienne wizje. To już niepewny grunt historii alternatywnej, ale i taką historycy lubią (i chyba powinni) niekiedy uprawiać. Zwycięstwo Henryka głogowskiego w zjednoczeniowych zawodach dałoby nam może państwo sprawniejsze, lepiej zorganizowane i zasobniejsze niż monarchia Łokietkowa, ale na pewno jego dalszy rozwój potoczyłby się innymi drogami.

Przyszedł czas na ruch kobiet poważnych. Kampania o prawo do wykształcenia i pracy zawodowej, w tym artystycznej, kobiet wywodzących się z ziemiaństwa i inteligencji w latach 1864-1914 w Królestwie Polskim

Joanna Dobkowska-Kubacka

Książka opowiada o aspiracjach zawodowych oraz związanych z nimi aspiracjach edukacyjnych kobiet wywodzących się z ziemiaństwa i inteligencji w Królestwie Polskim. Opracowanie obejmuje okres od klęski Powstania Styczniowego do wybuchu I wojny światowej, jednak z uwagi na fakt, że prawo kobiet do pracy zawodowej, a szerzej: kwestionowanie obowiązującej płeć żeńską roli społecznej, nie stanowiło w latach 60. XIX wieku w Królestwie Polskim tematu całkowicie nowego, pierwszy raz emocjonującego opinię społeczną, czy też nigdy wcześniej niepoddawanego dyskusji na forum publicznym, w tekście znalazły się informacje dotyczące również pierwszej połowy stulecia. Był to czas wyjątkowo dynamicznych przemian gospodarczych, społecznych, a także mentalnościowych w Królestwie Polskim. W ich ramach nastąpiło stopniowe - czasem trudne i bolesne, ale często też satysfakcjonujące dla dotkniętych tym procesem jednostek - "przeformułowanie" roli kobiety. W tym przełomowym dla polskiej emancypacji okresie kobiety wywalczyły sobie prawo do pracy zawodowej, również w prestiżowych zawodach intelektualnych, oraz do profesjonalnego zajmowania się sztuką. Niniejsze opracowanie, opierając się w dużej mierze na źródłach, wykorzystuje je również obficie w formie cytatów, między innymi po to, by oddać klimat epoki. Poszczególne charakterystyczne sformułowania czy zwroty stanowią lustro, w którym odbija się panująca w XIX wieku mentalność.

Kościół pw. Imienia Maryi i klasztor św. Róży Limańskiej mniszek dominikańskich w Nowogródku 1678-1864

Piotr Stefaniak

Oddawana do rąk Czytelników książka ukazuje się w 345 rocznicę fundacji klasztoru Dominikanek w Nowogródku. Autor, opierając się o wszelkie dostępne źródła historyczne, odtworzył dzieje konwentu, którego kres nastąpił po upadku powstania styczniowego, w okresie represji wobec narodu polskiego i Kościoła katolickiego wprowadzonych dekretem cara Aleksandra II O urządzaniu klasztorów, na mocy którego na terenie Królestwa Kongresowego oraz obszarach wcielonych do Rosji doszło do zamknięcia nowicjatów niemal wszystkich zakonów. Zebrane w publikacji informacje, choć same w sobie cząstkowe, pozwalają na ogląd dziejów wspólnoty dominikanek w Nowogródku. Dwa stulecia istnienia tego czcigodnego konwentu (1678-1864) zostają tym samym wprowadzone do polskiej historiografii i jednocześnie wypełniają dotkliwą lukę na duchowej i kulturalnej mapie obrazującej naszą spuściznę dziejową, która została zamknięta w trudnych dla Polski i Polaków okolicznościach popowstaniowych 1864 roku. W książce zostało przedstawione ostateczne wyjaśnienie dziejów fundacji klasztoru i skomplikowanej sprawy osób fundatorów (Autor potwierdza wyniki badań prof. Marii Kałamajskiej-Saeed), ale też pełny skład osobowy zgromadzenia i historia budynków. Co do historii "politycznej", to najlepiej źródłowo poświadczone są oczywiście czasy porozbiorowe, a to z racji ścisłej sprawozdawczości pod rosyjskim rządem i obfitości akt urzędowych. Autor prześledził więc z dużą dokładnością losy wspólnoty aż do wędrówek po kasacie włącznie. Autor w niniejszej publikacji wykorzystał teksty prawne (do opisu formacji, ceremonii zakonnych i niektórych zwyczajów) oraz liturgiczne (do opisu modlitwy). Przedstawił także preferencje czytelnicze sióstr, wynikające z nielicznych tomów zabranych przez nie na tułaczkę. Dostajemy studium oparte na poprawnej interpretacji źródeł, wyczerpujące ich zawartość i wzbogacające naszą wiedzę o zakonach o kolejny ośrodek modlitwy i duchowości. Z recenzji s. Małgorzaty Borkowskiej OSB

Bolko II Mały (ok. 1309/12-1368) Książę świdnicko-jaworski i margrabia łużycki

Marcin A. Klemenski

Bolko II Mały (ok. 1309/1312-1368) bez wątpienia należy do najwybitniejszych Piastów panujących na Śląsku w XIV wieku. Odegrał ważną rolę w dziejach Europy Środkowej, był uzdolnionym politykiem oraz dyplomatą. W 1326 r. objął niewielkie księstwo świdnickie, ale dzięki swym umiejętnościom politycznym, umierając w 1368 r. pozostawił potężne władztwo świdnicko-jaworskie, wraz z margrabstwem Łużyc, połową księstw brzeskiego, oławskiego, głogowskiego i ścinawskiego oraz szeregiem pomniejszych terytoriów. Niniejsza praca jest pierwszą od ponad 110 lat monografią poświęconą księciu świdnicko-jaworskiemu. Autor, na podstawie rozległej kwerendy źródłowej opracował działalność polityczną księcia Bolka II Małego, oraz jego działania na terenie swego władztwa. Ponadto zwrócił uwagę na jego relacje z sąsiednimi monarchami, z klasztorami położonymi w jego ziemiach. W ten sposób próbując usystematyzować i uzupełnić dotychczasową wiedzę dotyczącą tego znakomitego Piasta świdnicko-jaworskiego.

Dynastia Piastów mazowieckich. Studia nad dziejami politycznymi Mazowsza, intytulacją i genealogią książąt

Janusz Grabowski

W 2016 r. minęła 490 rocznica wygaśnięcia w linii męskiej Piastów mazowieckich. 10 III 1526 r. w Warszawie zmarł w wieku 24 lat Janusz III, syn Konrada III Rudego, ostatni książę piastowski, władający ziemią czeską, warszawską, ciechanowską, zakroczymską, wiską, wyszogrodzką, nurską, łomżyńską i różańską. Od połowy XIII w. do 1526 r. na Mazowszu książęcym panowało wielu przedstawicieli tej gałęzi Piastów, potomków Konrada I Mazowieckiego. Wśród książąt było wielu wyróżniających się władców, m.in.: Siemowit III Trojdenowic, jego synowie Janusz I i Siemowit IV oraz prawnuk Bolesław IV. Niektórzy z nich pretendowali do objęcia tronu w Polsce. Ważną rolę w kontaktach z sąsiadami odegrały córki książąt mazowieckich, zwłaszcza Cymbarka Siemowitówna, matka cesarza Fryderyka III Habsburga. Opracowanie poświęcone dynastii Piastów mazowieckich (poł. XIII-1526 r.) stanowi ważny wkład w badania dotyczące dziejów politycznych Mazowsza i podziałów terytorialnych tej dzielnicy. Omawia również szczegółowo zagadnienia dotyczące imiennictwa i tytulatury książąt oraz prezentuje najnowsze ustalenia dotyczące genealogii Piastów mazowieckich. Cennym dopełnieniem pracy jest aneks źródłowy, który zawiera edycję różnych dokumentów i rękopisów, dotyczących dziejów dynastii i działalności książąt mazowieckich.