Kwestia żydowska w publicystyce Elizy Orzeszkowej

Magdalena Piekara

Odmienność żydowska była dla Orzeszkowej przeszkodą, ale też, w pewien sposób, wartością. Solidarność Żydów jej imponowała, lecz była też jak ciągle jątrząca się rana — szczególnie w kontekście wynaradawiania się Polaków. W jej pismach publicystycznych nie znajdziemy wyszukiwania bądź odczuwania jawnej wrogości — czasem, jakże ludzki, emocjonalny przejaw niechęci czy zniecierpliwienia. Materia, nad którą pracowała całe życie, stawiała opór, można rzec jej językiem, że nici się rwały (zachodzące wydarzenia czasem niweczyły, wedle pisarki, szansę zbratania i połączenia). Orzeszkowa jednak ciągle zgłębiała temat, starała się znajdować konkretne rozwiązania. Pod koniec życia była co prawda nieco zrezygnowana z powodu braku satysfakcjonujących ją rezultatów, ale nie przestała nawoływać do tego, co uznawała za słuszne i właściwe, dobre dla Polski i, jak uważała, dla polskich Żydów — pozostała niezwyciężona. Czuła się jak Don Kichot, ale nie ustawała w wysiłkach, wierząc w siłę jednego głosu, czasem ważnego tylko i aż dla jednego czytelnika.

Niedrukowane dramaty Gabrieli Zapolskiej. T. 1: "Nerwowa awantura" oraz "Pariasy". T. 2: "Carewicz" i "Asystent"

red. Jan Jakóbczyk, współudz. Krystyna Kralkowska-Gątkowska, Krystyna Kłosińska, Magdalena Piekara, ...

T. 1: 298 s. T. 2: 360 s. Do rąk Czytelnika trafia dwutomowe wydanie niepublikowanych nigdy wcześniej w całości czterech dramatów autorki Moralności pani Dulskiej: na tom 1 składają się: Nerwowa awantura i Pariasy, na tom 2 składają się Carewicz i Asystent. Utwory te Zapolska napisała w końcowej fazie swej twórczości. Dają one świadectwo różnorodnych i intensywnych poszukiwań tematycznych Zapolskiej: egzotyki hazardu uprawianego w Monte Carlo i rodzimej nędzy pariasów, cynizmu polityki na dworze cesarskim i romansowych obyczajów w lecznicach promujących (mimo że karykaturalnie) tzw. zdrowy tryb życia. Za podstawę wydania krytycznego przyjęto skrypty pochodzące z teatru lwowskiego (dziś zdeponowane w dziale specjalnym Biblioteki Śląskiej), gdyż te maszynopisy (jak można mniemać) pozostawały pod kontrolą autorki, która współreżyserowała  niektóre spektakle. Warto jednak zaznaczyć, że posiłkowano się również rękopisami przechowywanymi obecnie w Bibliotece Teatru im. J. Słowackiego w Krakowie. Recenzja książki ukazała się w czasopiśmie „Nowe Książki” nr 6/2012, s. 17.