(Nie)opowiedziane. Polskie doświadczenie wstydu i upokorzenia od czasu rozbiorów do dzisiaj

Kuziak Michał, Paczoska Ewa, Hanna Gosk

Doznanie wstydu i doznanie upokorzenia łączą się z różnymi sytuacjami. Wstyd ma wymiar publiczny, zależy od sankcji zewnętrznych. Wstyd rodzi strach przed ujawnieniem własnej niższości, przesądzający o istocie słabości w obliczu Innego, narusza porządek emocjonalny, prowadzi do konfliktu i prób racjonalizacji okoliczności, które go wywołały. Poczucie upokorzenia dotyczy ofiar i przegranych, wiąże się z szeroko pojętą innością. Wywołuje cierpienie i wstyd właśnie, co sprawia, że z trudem bywa werbalizowane czy włączane do zasobów pamięci, gdyż nie współtworzy pozytywnego wizerunku jednostki ani wspólnoty. W razie braku odpowiednich (także symbolicznych) działań terapeutyczno-kompensacyjnych przenosi się na następne pokolenia, rodząc resentyment, gniew, pragnienie zemsty, rozmaite formy wyparcia lub „translacji”, która upodlającą, poniżającą kondycję upokorzonego transformuje/przekłada dowartościowująco na kondycję ofiary z jej martyrologią. Historia Polski od ponad dwustu lat stwarzała warunki, które sprawiały, że zarówno jednostki, jak i cała wspólnota doświadczyły i upokorzeń, i wstydu w wielu wariantach. Co zrobiono z tym doświadczeniem na przestrzeni wieków, jak je wykorzystano lub też jak pozbawiano je głosu, w jaki sposób poddawano się jego mocy sprawczej i co sprawia, że jeszcze dzisiaj mówimy o „wstawaniu z kolan” – oto problemy poddawane refleksji w tym tomie. Jego autorów interesowała specyfika milczenia/mowy na temat polskiego doświadczenia upokorzenia, wstydu w wieku XIX, XX, XXI, podjęli więc próbę odpowiedzi na pytanie, jak sobie z tym radzili żyjący pod trzema zaborami i na emigracji romantycy, pozytywiści, młodopolanie, potem obywatele wielonarodowej II RP, a w końcu jak sobie radzimy z tym my, mając do dyspozycji pamięć ich przeżyć, a także pamięć II wojny, czasów Polski Ludowej i ostatniej transformacji ustrojowej. [ze Wstępu]

(P)o zaborach, (p)o wojnie, (p)o PRL. Polski dyskurs postzależnościowy dawniej i dziś

Hanna Gosk, Ewa Kraskowska

W trzeciej edycji rozważań poświęconych polskiemu dyskursowi postzależnościowemu, której podsumowaniem jest niniejszy tom, przyglądaliśmy się jego diachronii, dialektyce i dynamice. Diachronii – gdyż pragnęliśmy wydobyć i opisać historyczne zmienności i ciągłości PDP; dialektyce gdyż PDP jawi się nam jako nieustanny ruch między tożsamością „zależną” i wyemancypowaną; dynamice – gdyż głęboko ugruntowany w naszej kulturze PDP sięga swoim oddziaływaniem nie tylko w jej teraźniejszość, ale również modeluje przyszłość. Te trzy dominanty zadecydowały o przyjęciu porządku chronologicznego w układzie zgromadzonych w naszej książce tekstów. Formuła „(p)o zaborach, (p)o wojnie, (p)o PRL”, z owym inkluzywnym i dwuznacznym zapisem przyimka, ma zarazem wskazywać, iż pisząc o każdym „po”, nie sposób nie pisać „o” – czyli o źródłowych, historycznych uwarunkowaniach każdej polskiej zależności. Skonstruowane za pomocą tej formuły kontinuum zależnościowe pozwala przy tym uwydatnić fakt, że w naszych studiach nie chodzi wyłącznie – jak to niekiedy bywa odbierane – o postsowiecki i postkomunistyczny wymiar stanu polskiej świadomości zbiorowej i kultury, ale że na stan ten składały się i nadal składają również inne doświadczenia zależności i podporządkowania, zwłaszcza te związane z rozbiorami, i których szczególnie dramatyczny akcent w wieku XX przypadł na II wojnę światową. Porządek chronologiczny nie jest zresztą tożsamy z perspektywą linearną, gdyż problematyka postzależnościowa ma to do siebie, iż poszczególne epizody historyczne i doświadczenia zbiorowe nieustannie się w jej obrębie splatają, wzajem oświetlają i determinują, stąd konieczność retrospektywnych powrotów, porównań i interpretacji.