Krytyka dziewiętnastowiecznego rozumu. Źródła i konteksty "Pałuby" Karola Irzykowskiego

Marcin Jauksz

Palimpsest, to słowo-klucz do Pałuby, które pojawiając się w podtytule Snów Marii Dunin Karola Irzykowskiego, metaforycznie wyraża zasadę rządzącą kompozycją jednej z najwybitniejszych polskich powieści XX wieku i zarazem otwiera ją na nowe odczytania. To zachęta do przebicia się przez wierzchnie warstwy dzieła i podróży w głąb, w celu odnalezienia tekstów, do których Pałuba nieustannie wraca, by użyć sformułowania autora powieści, „w kształt linii spiralnej”. Podczas tej podróży natknąć się można zarówno na prace własne Irzykowskiego, jak i na ważne lektury, które niby drogowskazy znajdował młody klerk na swej intelektualnej drodze. Rousseau i Kant, Stendhal i Poe, Nietzsche i Mach, Tetmajer i Sienkiewicz – to tylko niektórzy z przewodników Irzykowskiego i o ich realnym znaczeniu dla Pałuby próbuje rozstrzygać ta rozprawa. Rekonstrukcja nawet najbardziej hipotetycznych spotkań lekturowych młodego Irzykowskiego pozwala dookreślić metody wybrane przez niego dla zakamuflowania drukiem własnych doświadczeń i dostrzec w nim zapoznanego acz ważnego  prekursora najwybitniejszych dzieł Zachodniego krypto-autobiografizmu. Niepodważalnym osiągnięciem pracy jest pokazywanie specyfiki miejsca Irzykowskiego na kulturalnej mapie Młodej Polski, czemu towarzyszy jej ponowne wykreślanie od centrum, jakie stanowi Pałuba. Komparatystyczne bogactwo, zasięg zestawień, pomysłowość i precyzja ich formułowania są zaiste imponujące. (…) Nie trzeba już dzisiaj rehabilitować Młodej Polski, wiemy, że „tam nasz początek”, ale zrzędny krytyk Irzykowski doczekał się wreszcie portretu artysty z czasów młodości. Z recenzji prof. dr hab. Ewy Wiegandt   Dr Marcin Jauksz, literaturoznawca i filmoznawca; w 2010 roku obronił rozprawę doktorską Krytyka dziewiętnastowiecznego rozumu. Źródła i konteksty „Pałuby” Karola Irzykowskiego nagrodzoną na Konkursie im. Konrada i Marty Górskich w 2011 roku; interesuje się psychologizmem w prozie późnego wieku dziewiętnastego i kształtującymi się wówczas zasadami kompozycji dzieła literackiego oraz filmowymi adaptacjami dziewiętnastowiecznych powieści; ostatnio tropi też poetów zagubionych na „marginesach cywilizacji”. Stypendysta rządu francuskiego w latach 2008-09. Publikował m.in. w „Wieku XIX”, „Porównaniach”, „Lampie” i „Polonistyce”.