Ezoteryczne odłamy islamu w muzułmańskiej literaturze herezjograficznej

Katarzyna Pachniak

Islam jest powszechnie kojarzony z zasadami sunnizmu, uznawanego za muzułmańską ortodoksję, mimo że zaraz po śmierci Mahometa wyznawcy podzielili się z powodów politycznych wokół sporów o sukcesję po Proroku. W powstałym wtedy środowisku szyitów, zwolenników czwartego kalifa Alego i jego rodu, znalazło się wiele grup i odłamów, których poglądy i praktyki znacząco odbiegały od przyjętych w sunnizmie. W owym okresie społeczność muzułmańska była niestabilna i bardzo zróżnicowana, a normy religijne dopiero się kształtowały. Błyskawiczne podboje i sukcesy kalifatu przyciągały do islamu nowych wyznawców, mających już własne dziedzictwo religijne i kulturowe. Dziedzictwo to było zdecydowanie odrzucane przez sunnizm, ale akceptowane przez grupy szyickie, wśród których szczególne zainteresowanie budziła ezoteryka, pozwalająca traktować teorie tych ugrupowań, rozwijające się pod wpływem różnorodnych czynników religijnych, politycznych i społecznych, jako wiedzę tajemną, przeznaczoną dla wybranych. Do czasów współczesnych przetrwały takie społeczności, jak alawici (nusajryci) czy druzowie, których systemy wierzeń wyrosły z islamu, ale są uznawane za odrębne religie. Źródłami do badania ezoteryki w szyickiej ideologii są przede wszystkim muzułmańskie traktaty herezjograficzne,  a także kroniki, literatura adabowa, czyli edukacyjno-rozrywkowa, i inne dokumenty. Zostały one wykorzystane w tej książce do przedstawienia środowiska religijnego wczesnego szyizmu oraz próby rekonstrukcji jego początkowych doktryn ze wskazaniem na ich genezę i inspiracje. Katarzyna Pachniak, arabistka, profesor Uniwersytetu Warszawskiego, kierownik Katedry Arabistyki i Islamistyki na Wydziale Orientalistycznym UW. Zajmuje się średniowieczną muzułmańską teologią, teorią polityki, filozofią i jest autorką wielu prac poświęconych tym dziedzinom, m.in. Filozofia polityki muzułmańskiej na podstawie dzieł Abu Hamida al-Gazalego (2001), Doktryny ismailickie w dziełach Al-Kirmaniego (2004), Nauka i kultura arabska i jej wpływ na średniowieczną Europę (2010), a także licznych artykułów i opracowań zamieszczonych w pismach naukowych krajowych i zagranicznych. Przetłumaczyła z arabskiego słynne rozprawy filozoficzne, jak np. Al-Ghazali Sprawiedliwa waga. Ratunek przed zabłądzeniem (2008), oraz z języków europejskich prace dotyczące islamu, muzułmańskiej kultury, sztuki i historii.