Andrzej Kmicic, młody chorąży, przybywa na Laudę, by zgodnie z ostatnią wolą Herakliusza Billewicza poślubić jego wnuczkę Oleńkę. Dziewczynie nie odpowiada hulaszczy styl życia Kmicica, ani poglądy polityczne wybranka. Opowiada się on po stronie Radziwiłłów, którzy wspierają Szwedów w najeździe na Rzeczpospolitą. Narzeczony Oleńki pod zmienionym nazwiskiem, jako Babinicz, stara się zrehabilitować w walce. Odegra niebagatelną rolę w obronie Jasnej Góry. Akcja powieści obejmuje dwa pierwsze lata potopu szwedzkiego (16551657).

Podobnie jak w dwóch pozostałych częściach Trylogii, Sienkiewicz tworzy rozległe opisy wielkiej Rzeczpospolitej, a w jego opowieści pojawiają się postacie historyczne. Autor rozbudza w czytelnikach ducha patriotyzmu i dodaje otuchy rodakom żyjącym pod zaborami.

Potop" jest drugą częścią Trylogii pisanej ku pokrzepieniu serc. W jej skład wchodzą jeszcze: Ogniem i mieczem" oraz Pan Wołodyjowski".