Justyna Orzelska jest piękną, lecz ubogą szlachcianką, zamieszkującą dworek w Korczynie. Gdy jej bogaty kuzyn, Zygmunt Korczyński odrzuca miłość dziewczyny, ta stopniowo zakochuje się w Janie Bohatyrowiczu. Nowy wybranek, choć pochodzi z niższej warstwy społecznej, urzeka dziewczynę opowieściami o przodkach, walczących w powstaniu styczniowym i rozbudza w niej ducha patriotyzmu.

Nad Niemnem" to powieść realistyczna. Orzeszkowa z jednej strony prezentuje życie dworu, dworków i zaścianka szlacheckiego w II połowie XIX wieku, w okolicy kreślonej biegiem rzeki Niemen. Z drugiej strony przedstawia sytuację i postawy Polaków po powstaniu styczniowym. Bohaterowie przez kultywowanie tradycyjnych wartości dbają o zachowanie polskiej tożsamości. Mieszkańcy Kresów żyją nie tylko w świecie historii, ale również w świecie natury. Są w niej zadomowieni i to ona daje im pracę oraz przynosi ukojenie.