555 zagadek o Karkonoszach

Waldemar Brygier, Anna Zygma

Karkonosze, Riesengebirge, Góry Olbrzymie albo Góry Olbrzymów, bo tak je kiedyś nazywano, od zawsze budziły respekt i przyciągały tajemniczością i dzikością, a ich sława sięgała daleko poza region sudecki. Porośnięte gęstym lasem, mroczne i niedostępne, zamieszkane przez dzikie zwierzęta i demony, były uważane za królestwo legendarnego Ducha Gór. Dziś stanowią jedną z największych atrakcji turystycznych Sudetów, a górująca nad nimi Śnieżka z roku na rok bije rekordy popularności wśród najczęściej odwiedzanych miejsc na mapie Dolnego Śląska. Miłośnicy Karkonoszy doskonale zdają sobie sprawę z tego, że nie sposób zebrać całej nagromadzonej przez wieki wiedzy o tych górach 555 zagadek o Karkonoszach to małe kompendium tego, co warto o nich wiedzieć. Wszystko, co w nich najciekawsze, unikatowe, osobliwe, a przede wszystkim zagadkowe, znalazło się w tej książce. Autorzy starają się w przystępny i rzeczowy sposób ukazać esencję tych gór. Warto udać się z Anią i Waldkiem w „zagadkową podróż”, na spotkanie z ludźmi, krajobrazami, przyrodą i dziedzictwem Karkonoszy.  

Aktywność fizyczna w górach w ujęciu interdyscyplinarnym

Piotr Zarzycki

Opracowanie jest potwierdzeniem interdyscyplinarnego podejścia autorów do górskiej aktywności turystycznej, rekreacyjnej oraz sportowej w odniesieniu do jej uczestników i osób ją kreujących, a także samego środowiska przyrodniczego. Tematyka monografii obejmuje m.in. takie zagadnienia, jak: mocne i słabe strony górskiej aktywności fizycznej; przydatność środowiska górskiego do podejmowania turystyki w kontekście fizycznych i mechanicznych właściwości tras i szlaków oraz ich dostępności dla osób z niepełnosprawnością; motywy i bariery uprawiania pieszej turystyki górskiej przez osoby niewidome i słabowidzące czy proces komunikacji dydaktycznej podczas nauczania narciarstwa zjazdowego osób z dysfunkcją wzroku.

"Babskie" góry. Kobiecy sposób na trekking, bieganie, skitury oraz rower. Wydanie 1

Natalia Tomasiak

Kiedy ostatnio Twoja stopa stanęła w górach? Przypomnij sobie wakacje z rodzicami, szkolną wycieczkę, studencką wyprawę ze znajomymi, ostatni zdobyty szczyt. Może wahasz się, czy chcesz wrócić do górskich wędrówek, a może nie wyobrażasz sobie bez nich życia? Ta książka jest dla Ciebie pod warunkiem, że jesteś... kobietą. Choć niektórzy nawet dziś sądzą, że góry nie są dla kobiet, a eskapady w wydaniu płci pięknej to wyprawa w szpilkach na Giewont albo w pełnym makijażu na Spitsbergen, to autorka udowadnia, że kobieta w górach może być szczęśliwa, spełniona i bezpieczna. Jeśli masz wątpliwości dotyczące sprzętu, diety, stroju czy własnych możliwości - ta książka rozwieje je wszystkie. Poznaj tajniki pakowania na górskie wycieczki piesze, biegowe, rowerowe czy skiturowe, przygotowywania apteczki i prowiantu na każdą porę roku. Nie daj sobie wmówić, że góry to nie jest babska sprawa! "Od moich znajomych biegaczy coraz częściej słyszę, że uciekają w góry. Mówią, że "klepanie" kilometrów po ulicach już im się znudziło, że hasanie w górskiej scenerii to wyższy stopień wtajemniczenia. Doznania krajobrazowe bez porównania lepsze, trening zdecydowanie ciekawszy i bardziej wymagający. Tych, którzy szykują się do tego typu przebieżek albo chcą zagłębić się w inne górskie aktywności, oddajemy w dobre ręce. Natalia Tomasiak zna się jak mało kto nie tylko na bieganiu po górach, ale i modnych ostatnio skiturach i trekkingu. Dorzuca do kompletu również rower. Ta książka to prawdziwe kompendium wiedzy na temat najbardziej popularnych sportów górskich w kobiecym wydaniu. Polecam lekkie pióro Natalii. Zdolna dziewczyna!" Krzysztof Łoniewski, "Biegam, bo lubię", Program III Polskiego Radia

Bez powrotu. Życie i śmierć na K2

Graham Bowley

Pierwsi na szczyt weszli Włosi. Było to 4 sierpnia 1954 roku, ale do dziś K2, choć nie jest najwyższą górą świata, pozostaje jedną z najbardziej pożądanych, a jednocześnie najniebezpieczniejszych. Pochłonęła w sumie sześćdziesiąt sześć istnień. Z każdej dziesiątki zdobywców jeden zostaje tam na zawsze. Bez powrotu to historia międzynarodowej wyprawy z sierpnia 2008 roku, w czasie której zginęło jedenaście osób. Na początku wydawało się, że Graham Bowley, reporter, który nigdy nie postawił stopy w Karakorum, nie jest najlepszym kandydatem do opisania tych dramatycznych zmagań. Okazało się jednak, że potrafił na nie spojrzeć z dystansu i z obiektywizmem, którego często brakuje uczestnikom wydarzeń. Interesowało go też coś więcej: kim są himalaiści, jak wygląda ich życie, kiedy nie są w górach, a przede wszystkim co motywuje ich do podjęcia tak wielkiego ryzyka. Dlaczego zapragnęli zmierzyć się z górą gór. Bowley zbudował swoją opowieść na podstawie wywiadów z osobami, które przeżyły tragiczną wyprawę, oraz z ich rodzinami. Dzięki wytrwałej pracy stworzył przejmującą i trzymającą w napięciu relację z tego przerażającego dnia, opisując kolejne wydarzenia nieszczęście po nieszczęściu. Holly Morris, New York Times Book Review Historia niezwykłej odwagi, szaleństwa i siły przetrwania, która ukazuje pełen obraz tej tragicznej wyprawy. Bowley z niemal filmową precyzją odtwarza przebieg wydarzeń. Książka, od której nie będziecie mogli się oderwać. Justin Marozzi, Financial Times, autor książki Bagdad. Miasto pokoju, miasto krwi Bowley jest nieustraszonym dziennikarzem i utalentowanym pisarzem. Wstrząsająca, bolesna książka. Kirkus Reviews Bowley przenosi nas w góry. Lawina zrywa liny, himalaistów ogarnia ciemność, a służby ratownicze próbują pomóc poszkodowanym, historia robi się tak gęsta, że nie będziecie w stanie przerwać lektury []. Bez powrotu to nie tylko książka, od której nie sposób się oderwać, ale też taka, o której długo nie przestaniecie myśleć. BookPage

Bieszczady i Beskid Niski. Przewodniki z górskiej półki. Wydanie 3

Natalia Figiel, Paweł Klimek

Bezkresne połoniny, bukowe lasy, dzikie ostępy, nieistniejące łemkowskie i bojkowskie wsie, zagubione w beskidzkim krajobrazie drewniane cerkwie i kościoły - to tylko część wyjątkowych atrakcji, które przyciągają w Bieszczady i i Beskid Niski turystów szukających kontaktu z nieskażoną przyrodą i swoistej przestrzeni wolności. Właśnie dla nich powstał niniejszy przewodnik. Propozycje tras opatrzone są profilami wysokości i informacjami praktycznymi, które ułatwią zaplanowanie ciekawej wycieczki odpowiedniej dla każdego miłośnika górskich wędrówek, a także turystów poruszających się samochodem, rowerem, a nawet konno. W przewodniku: 21 tras pieszych 2 trasy samochodowe rasa rowerowa trasa konna profile wysokości szczegółowe mapy tras atlas Bieszczadów i Beskidu Niskiego 1:75 000 poradnik jak przygotować się do wędrówki informacje praktyczne i krajoznawcze

Determinanty jakości pracy przewodnickiej

Tomasz Lesiów

Monografia jest rezultatem wiedzy i doświadczeń zdobytych podczas pięciu ogólnopolskich konferencji naukowo-turystycznych odbywających się w interdyscyplinarnej formule. Dotyczy aktualnych i istotnych zagadnień związanych z pracą przewodników turystycznych stanowiącą ważny element obsługi ruchu turystycznego. Opracowanie opiera się na bogatym zapleczu literaturowym i źródłowym, a prezentowane w nim zagadnienia opatrzono bogatą szatą graficzną. Ma ono charakter teoretyczny, empiryczny i aplikacyjny. Zaprezentowane w nim wnioski mogą być użyteczne zarówno dla przewodników turystycznych i organizatorów imprez turystycznych, będąc cenną wskazówką przy projektowaniu imprez turystycznych, jak i dla organizacji turystycznych oraz władz lokalnych, dla których mogą stanowić materiał ilustrujący możliwości wykorzystania wiedzy krajoznawczej przewodników turystycznych. Ze względu na swój kompleksowy charakter monografia z pewnością będzie się pozytywnie wyróżniać na rynku wydawniczym, na którym brakuje tego typu opracowań.

Górskie wędrówki Region Jungfrau - Alpy Berneńskie

Wojciech Biedroń

Alpy Berneńskie to region, w którym natrafimy na lodowce, spektakularne widoki śnieżnych szczytów oraz wjedziemy kolejką na dach Europy na wysokość prawie 3500 metrów. Zróżnicowanie tras jest tak duże, że możemy poruszać się pieszo, rowerem oraz koleją. Zapraszam do zapoznania się z moją wersją podróży po tym pięknym regionie, którą można dowolnie modyfikować. Jeśli zdecydujemy się na to, aby spędzić tam co najmniej kilka dni to i tak będzie nam trudno dokonać wyboru. Dzięki dobrej komunikacji zbiorowej, łatwo będzie dostosować nasze oczekiwania do tego co chcemy zobaczyć. W niniejszym opracowaniu zwracam uwagę na łatwe przemieszczanie się z miejsca na miejsce, które można potraktować jako wsparcie dla trekkingu, ale również można nastawić się tylko i wyłącznie na podróże po żelaznych szlakach, po których bezpiecznie pojedziemy koleją.    

Góry - przestrzenie i krajobrazy. Studia z historii literatury i kultury

Jacek Kolbuszewski

Góry – przestrzenie i krajobrazy są zbiorem studiów Jacka Kobuszewskiego poświęconym różnym aspektom literackiej problematyki gór. Autor w młodości łączył działalność taternicką z badaniami dziejów tematyki tatrzańskiej w literaturze. Prezentowanym w książce rozprawom i szkicom koncepcji badań historycznoliterackich związanych z tzw. tematologią literacką towarzyszy nowocześnie podejmowana egzegeza różnych przestrzeni, widzianych jako teksty kultury o zróżnicowanym wyposażeniu semantycznym. Przykładem tego są prace dotyczące historii turystyki w Karkonoszach śledzonej przez pryzmat zapisów w dawnych księgach pamiątkowych umieszczanych w górach. Z dziejami alpinizmu i toponomastyki Alp wiąże się z kolei próba nowego spojrzenia na nazwę lodowca Mer de Glace. Ważną część zbioru stanowią artykuły poświęcone skomplikowanej, wieloaspektowej tematyce alpejskiej. Autor śledzi w nich dzieje alpinizmu na przełomie XIX i XX wieku na tle spektakularnych zjawisk socjokulturowych, osobną uwagę poświęcając recepcji Alp w życiu i twórczości polskich pisarzy romantycznych.

Góry Słowacji. Najpiękniejsze szczyty i najciekawsze szlaki

Krzysztof Bzowski

Od strzelistych turni Tatr Wysokich po płaskie jak stół, wapienne płaskowyże Słowackiego Krasu i od bieszczadzkich połonin i dzikich puszcz bukowych w Górach Bukowych po porośnięte winnicami i ciepłolubnymi dąbrowami stoki Małych Karpa. Jak Słowacja długa i szeroka, czekają tam na wędrowców dziesiątki niezwykle różnorodnych pasm górskich. W przewodniku autorzy opisali 40 wycieczek pośród tego górskiego bogactwa u naszych południowych sąsiadów. Są to nie tylko trasy w najbardziej znanych i popularnych górach - Tatrach, Niżnych Tatrach, Wielkiej i Małej Fatrze oraz Słowackim Raju - ale i w wielu innych masywach. Opisane wycieczki bez wyjątku pokonać można w jeden dzień, choć niektóre z nich są dość forsowne, inne trudniejsze orientacyjnie (mimo, że niemal bez wyjątku wiodą znakowanymi szlakami) lub wymagają wspinaczki po skałach wzdłuż sztucznych umocnień. Dlatego też trasy podzielono na trzy kategorie, oznaczone kolorami: łatwe na zielono, średnie na pomarańczowo oraz trudne - na czerwono. Zwycięzca konkursu na Książkę Górską Roku 2019 w kategorii Poradniki i przewodniki 

Kasprowy - kolejka i procesy

Janusz Długopolski

Janusz Długopolski – krakowski adwokat, rocznik 1947, urodzony w Nowym Sączu. Wywodzi się z jednego z najstarszych rodów góralskich na Podhalu. Od nazwiska jego protoplasty, założyciela i wójta pochodzi nazwa wsi Długopole powstałej w drugiej połowie XIII wieku. Pasjonat narciarstwa, które od najmłodszych lat uprawiał sportowo, a następnie jako instruktor. Inne jego pasje to żeglarstwo oraz turystyka górska. Wszystkie te formy aktywności fizycznej są nieustannie obecne w życiu Janusza Długopolskiego poprzez udział w krajowych oraz międzynarodowych mistrzostwach narciarskich adwokatów, podczas których w dalszym ciągu zajmuje czołowe pozycje. Corocznie żegluje po Mazurach lub Adriatyku, a także uprawia wędrówki górskie w polskich i słowackich Tatrach. Jest autorem wielu artykułów naukowych i publicystycznych, w szczególności regulujących zasady pozyskiwania terenów pod trasy narciarskie, piesze i rowerowe oraz dla innych form aktywności ruchowej w terenie, które na zlecenie Kancelarii Sejmu opracowane zostały w formie założeń do projektu ustawy – Prawo szlaku. Prezentowana książka łączy aktywność zawodową mecenasa Długopolskiego z jego pasją, jaką jest narciarstwo.

Najpiękniejsze ferraty. Jezioro Garda

Pola Kryża, Dariusz Woźniczka

CZYM JEST VIA FERRATA W życiu miłośników górskich szlaków przychodzi taki moment, kiedy przemierzanie Beskidów to za mało, a Tatry są zbyt ciasne... Wędrowanie już trochę nudzi, a wspinanie nie fascynuje. Wtedy zaczyna się poszukiwanie nowych możliwości i prędzej czy później natrafia się na via ferraty. Dzięki nim turyści mogą korzystać z uroków górskich szlaków, a jednocześnie zdobywać wysokie, niedostępne wierzchołki Alp czy Dolomitów. Przy tym nie muszą się wspinać i przechodzić specjalistycznych, długich szkoleń z zakresu asekuracji. Czym właściwie jest via ferrata? W języku włoskim oznacza żelazną drogę, żelazną perć. Via ferrata pozostaje w sferze szlaku górskiego, ale jest ubezpieczona, to znaczy, że trudniejsze jej fragmenty wyposażono w linę poręczową do asekuracji. A ile jest tych fragmentów? Czasem cała droga wymaga asekuracji, a czasem tylko jej odcinek. Na początek wystarczy wiedzieć, że via ferraty są dostępne niemal dla każdego, kto nie ma lęku przed ekspozycją, kocha górskie krajobrazy oraz ma sportowe zacięcie. Popularność tego rodzaju sportu wzrasta i z roku na rok przybywa miłośników "żelaznych dróg". JEZIORO GARDA - FERRATOWY RAJ Północna część jeziora Garda, otoczona Południowymi Alpami Wapiennymi, to mekka wspinaczkowa, niemal raj dla miłośników górskich aktywności. Jezioro położone jest w połowie drogi między Wenecją a Mediolanem. Rejon górski rozciąga się na północy, wzdłuż doliny rzeki Sarche. Każdy znajdzie tu coś dla siebie. Wspinacz, miłośnik gór, rowerów, sportów wodnych, jak również spacerowicz lubujący się w krętych, starych uliczkach miast. Krajobraz jest tutaj spektakularny - urokliwe miasteczka oraz lazurowa tafla jeziora, która znajduje się na wysokości zaledwie 65 m n.p.m., łączy się z alpejskimi szczytami sięgającymi ponad 2000 m. Monti del Garda, których najwyższym szczytem jest Monte Cadria (2254 m n.p.m.), fascynują różnorodnością krajobrazu. Zbocza gór porasta śródziemnomorska roślinność, ale w większości są to kilkusetmetrowe wapienne ściany, które skrywają drogi wspinaczkowe i via ferraty. Rejon oferuje żelazne drogi o różnych trudnościach - od bardzo łatwych po skrajnie trudne. Od sportowych krótkich ferrat, po górskie, całodniowe wyprawy. Różnorodność i dostępność dróg sprawiają, że jest to miejsce dobre zarówno dla osób początkujących, jak i zaawansowanych. Sprzyja również rodzinom z dziećmi. Łagodny klimat rejonu jeziora Garda czyni go dostępnym niemal przez cały rok. Najlepszą porą na chodzenie po tutejszych via ferratach jest wczesna wiosna (kwiecień, maj) i jesień (wrzesień, październik). Śnieg występuje tylko na kopułach szczytowych, dlatego większość ferrat jest dostępna dla ruchu turystycznego również zimą. Latem panują tu dość wysokie temperatury - nawet powyżej 30 stopni C. Jednak i przy takiej pogodzie można ruszać na niektóre tutejsze szlaki, które są ocienione drzewami, poprowadzone wąwozami lub leżą wysoko w górach. Każda z opisanych w tym przewodniku via ferrat ma swój urok i dostarcza wspaniałych wrażeń. Nie sposób wskazać tej najpiękniejszej. Każdy zachwyca się czymś innym. Dla jednych znaczenie ma krajobraz, dla kogoś innego trudność ferraty, a dla jeszcze innych sama droga.      

Projekt 100 wulkanów. Przewodnik trekkingowy TOP 15

Grzegorz Gawlik

Piętnastolecie projektu 100 Wulkanów Grzegorza Gawlika. PRZECZYTAJ WYWIAD >> O czym jest ta książka? O wulkanach, które rzadko są tematem książek. Stanowi świeży powiew w literaturze podróżniczo-przewodnikowej. Napisana ze swadą, w nowatorski sposób, zawiera unikalne fragmenty dzienników z wypraw, wspomnienia pisane na kolanie, gdzieś w namiocie. Dzięki temu jej niewątpliwym walorem jest autentyczność przekazu, sugestywne oddanie emocji. Pośród wybranych na potrzeby tej publikacji wulkanów są te najwyższe i najciekawsze pod względem naukowym, zarówno popularne wśród turystów, jak i te, które warto odwiedzić, choć pozostają raczej nieznane. Nie brakuje tu ciekawostek i opisów interesujących miejsc pochodzenia wulkanicznego. Część poradnikowa obejmuje wskazówki, jak zdobyć poszczególne szczyty. Autor poświęca też nieco uwagi polskim wulkanom. Ponadto w zamieszczonym w książce słowniku wyjaśnia terminologię wulkaniczną oraz dzieli się bogatą wiedzą z tej dziedziny. Nie sposób pominąć tematu turystyki wulkanicznej i wspinaczki na wulkany – coraz popularniejszych form aktywności górskiej. Bo wulkany to też góry. Erupcje, choć śmiertelnie niebezpieczne, zawsze fascynowały ludzkość. Wulkany nadają się idealnie na trekking i wspinaczkę. Dla chętnych, by poznawać je w taki sposób, pomocne będą ilustrujące książkę mapy i fotografie, często unikalne – ponad 150 zdjęć pozwoli poznać piękno wulkanów przed zaplanowaniem wyprawy. Takiego przewodnika na rynku jeszcze nie było. Autor oprócz autentycznych dzienników z wypraw dzieli się praktyczną wiedzą: jak wejść na 15 najciekawszych wulkanów – wygasłych, uśpionych, aktywnych, najwyższych, znanych i nieznanych jakie środki bezpieczeństwa należy zachować podczas wchodzenia na aktywne wulkany oraz jaki sprzęt jest niezbędny, by sprawnie zdobyć szczyt jak dojechać, gdzie spać, jak zdobyć potrzebne pozwolenia, nie brakuje też informacji o wymogach wizowych gdzie można zobaczyć lawę które wulkany są najgroźniejsze P R Z E W O D N I K po najpiękniejszych wulkanach – to książka dla miłośników gór i trekkingu, którzy chcą zdobyć jeden z nich (a może całą piętnastkę?), jak również dla osób, które o wchodzeniu na wulkany jeszcze nie myślą, ale interesują się geografią, turystyką i są głodne wiedzy!

Sudety. Przewodniki z górskiej półki. Wydanie 4

Natalia Figiel, Paweł Klimek, Krzysztof Rostek

Niespotykane nigdzie indziej w Polsce skalne formacje i labirynty, grzmiące wodospady, tajemniczo zamglone torfowiska, skryte w lasach rejony wspinaczkowe, podziemne sztolnie i korytarze, imponujące twierdze, kilometry tras narciarskich - to wszystko przyciąga w Sudety turystów o różnych zainteresowaniach. Właśnie dla nich powstał niniejszy przewodnik. Propozycje tras opatrzone są profilami wysokości i informacjami praktycznymi, które ułatwią zaplanowanie ciekawej wycieczki odpowiedniej dla każdego miłośnika górskich wędrówek, a także turystów poruszających się samochodem, rowerem, a nawet konno. W przewodniku: 20 tras pieszych 2 trasy samochodowe trasa rowerowa trasa konna profile wysokości szczegółowe mapy tras atlas Sudetów 1:75 000 poradnik jak przygotować się do wędrówki informacje praktyczne i krajoznawcze

Tatry polskie i słowackie

Barbara Zygmańska

Książka stanowi kompendium wiedzy na temat jedynych tak wysokich i zróżnicowanych gór w Europie Środkowej, jakimi są Tatry. Ciekawe i rzetelne opisy poszczególnych haseł, uporządkowanych w kolejności od A do Z, uzupełniają przepiękne fotografie.

Tatrzańskie dwutysięczniki. Przewodnik po najwyższych szczytach i przełęczach w Tatrach polskich i słowackich

Krzysztof Bzowski

Tatrzańskie dwutysięczniki Tatry od lat przyciągają rzesze turystów, którzy przemierzają ekscytujące szlaki, by zdobywać szczyty i podziwiać przepiękne panoramy. Ta książka to przewodnik po wszystkich szczytach i przełęczach położonych powyżej 2000 m n.p.m., na które prowadzą znakowane szlaki, zarówno po polskiej, jak i słowackiej stronie Tatr. Jest to więc pozycja, dla każdego miłośnika górskich wędrówek, który chce podejmować w Tatrach ambitne wyzwania zdobywania najwyższych szczytów i przełęczy. W przewodniku: opisy szczytów i przełęczy ciekawostki panoramy propozycje wycieczek profile wysokości szczegółowe mapy

Vademecum survivalowe. Wydanie II

Paweł Frankowski, Witold Rajchert

Mały nóż do lasu – jak wykonać cięższe prace. Porady z „Vademecum survivalowego” >> PRZECZYTAJ Przetrwać w każdej sytuacji Survival - dla jednych hobby, dla innych narzędzie samodoskonalenia, a dla wielu sposób na życie. Definicje survivalu można mnożyć, ale pewne jest jedno: to coraz popularniejsza forma spędzania czasu. Pomaga pokonywać własne słabości, umożliwia zdobywanie nowych umiejętności, uczy poruszać się pewnie w każdym terenie - czy są to równie piękne jak niebezpieczne góry, czy miejska dżungla. Łączący elementy sportu, nauki, techniki i psychologii survival pozwala na naprawdę wszechstronny rozwój. Ale uwaga: może być niebezpieczną dyscypliną, jeżeli zabierzemy się do niego bez przygotowania. Dzięki tej książce, przeznaczonej zarówno dla początkujących, jak i zaawansowanych wielbicieli survivalu, wrócisz cały i zdrowy z każdej wyprawy! Z książki dowiesz się między innymi, jak: przygotować się do wyjścia w teren nie zgubić się w lesie wydostać się z bagna przetrwać w czasie burzy przeżyć upadek windy uzyskać naturalną aspirynę zachować się w czasie napaści i przetrwać zamieszki uwolnić się w razie uwięzienia Poznasz też wiele innych umiejętności pozwalających wyjść cało z przeróżnych opresji. Bo choć sytuacji niebezpiecznych na ogół nie szukamy, one niestety czasem wybierają nas. Przytrafiają się nagle i niespodziewanie. Dobrze jest wiedzieć, co wtedy zrobić, by przetrwać