Hope Is of a Different Color. From the Global South to the Łódź Film School

red. Magda Lipska, Monika Talarczyk

Fascynująca opowieść o studentach z globalnego Południa, którzy uczyli się w Polsce w czasach zimnej wojny. Łódź, jako drugie co do wielkości miasto w Polsce, była punktem węzłowym dla zagranicznych studentów, którzy uczyli się w PRL od połowy lat 60. ubiegłego wieku do transformacji ustrojowej. Łódzka Filmówka, należąca od 1955 roku do Międzynarodowego Stowarzyszenia Szkół Filmowych i Telewizyjnych (CILECT), była szczególnie lubianym celem studenckich podróży. Młodzi adepci sztuki filmowej z Afryki, Ameryki Łacińskiej i Bliskiego Wschodu stanowili jedną trzecią populacji zagranicznych studentów. Szkoła w obiegu międzynarodowym cieszy się znakomitą reputacją, a jednak doświadczenia uczących się w niej filmowców z Globalnego Południa są nadal bardzo słabo znane - zarówno w Polsce, jak i poza nią. Jest to więc publikacja pionierska. Książka Hope Is of a Different Color przedstawia historię wymiany studenckiej między - używając ówczesnej nomenklatury - krajami rozwijającymi się i Polską Rzeczpospolitą Ludową w czasach zimnej wojny. Jej autorzy i autorki rzucają światło na doświadczenia i kariery pokolenia młodych filmowców w Łodzi, z których liczni osiągnęli później sukces artystyczny w swoich krajach rodzinnych. Książka ukazuje nowe pole badawcze i rosnące zainteresowanie kwestią stosunków rasowych w Europie Wschodniej i Centralnej. Eseje, które się na nią składają, pisane są z rozmaitych perspektyw: socjologicznej, politologicznej oraz z punktu widzenia historii sztuki i filmu. Tom zawiera również niepublikowane wcześniej fotografie i ujęcia z filmów, pochodzące z archiwów prywatnych oraz materiał wizualny i tekstowy z kolekcji łódzkiej Szkoły Filmowej. Magda Lipska jest kuratorką i teoretyczką sztuki. Od 2008 roku pracuje w Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie. Wśród jej ostatnich projektów kuratorskich wyróżniają się "Global Socialist Realisms" (w przygotowaniu), "Niepodległe: kobiet a dyskurs narodowy" (2018), "Dziennik. Awangarda w Chinach 1993-2003" (2017), "Gdyby dwa morza miały się spotkać: (2015, współkurator: Tarek Abou El Fetouh). Monika Talarczyk jest filmoznawczynią i profesorką w PWSFTVIT. Jest autorką licznych publikacji poświęconych reżyserkom filmowym. Jej głównym obszarem badawczym jest kino mniejszościowe (kino kobiet, mniejszości w kulturze filmowej). W 2014 roku otrzymała nagrodę Polskiego Instytutu Sztuki Filmowej. Jest członkinią EWA (European Women's Audiovisual network), ruchu Kobiety Filmu i Stowarzyszenia Kobiet Filmowców oraz FIPRESCI (Międzynarodowe Zrzeszenie Krytyków Filmowych).

Proteuszowe czasy. Rozpad państwowego systemu sztuki 1982-1993

Jakub Banasiak

Tematem książki Jakuba Banasiaka są przeobrażenia państwowego systemu sztuki w schyłkowym PRL i w początkach transformacji ustrojowej. Wychodząc poza utarte narracje na temat kultury artystycznej lat 80. XX wieku, koncentrujące się na oporze twórców wobec komunistycznego reżimu, autor rysuje szerszy i bardziej zniuansowany obraz tego okresu. Przedstawia nie tylko polityczny, ale także społeczny, instytucjonalny i ekonomiczny kontekst ówczesnego życia artystycznego i dotykających go przemian systemowych. Na podstawie szerokiej kwerendy archiwalnej pokazuje relacje pomiędzy polityką kulturalną państwa, instytucjami sztuki, krytyką artystyczną, rynkiem sztuki, sceną młodzieżową i podziemiem artystycznym. Przyglądając się funkcjonowaniu państwowego systemu sztuki w "proteuszowych czasach" - w okresie stopniowego wychodzenia kraju z komunizmu - redefiniuje dotychczas stosowane cezury czasowe. Zwraca przy tym szczególną uwagę na znaczenie liberalizacji systemu po 1986 roku oraz procesualny charakter transformacji ustrojowej przełomu lat 80. i 90.

Past Diquiet: Artists, International Solidarity and Museums in Exile

red. Kristine Khouri, Rasha Salti

Lata 70. XX wieku: do muzeów i galerii sztuki współczesnej, ale także w przestrzeń publiczną (sale uniwersytetów czy domów kultury, miejskie place i skwery) wkracza sztuka artystów angażujących się w bieżące politycznie konflikty - opowiadających się zdecydowanie po stronie niepodległościowych dążeń Palestyńczyków, przeciw dyktaturze Pinocheta w Chile, przeciw apartheidowi w RPA. Zaangażowanym artystom towarzyszą kuratorzy, aktywiści i polityczni bojownicy. Kontekstem są też działania związków zawodowych artystów, partii politycznych - od opozycyjnych, jak Francuska Partia Komunistyczna, po sprawujących władzę w systemach monopartyjnych, jak partie komunistyczne w krajach bloku wschodniego, w tym PZPR. Tłem jest też oczywiście zimna wojna. To polityczne zaangażowanie owocuje powstaniem ważnych kolekcji sztuki i "muzeów na wygnaniu", traktowanych jako wyraz międzynarodowej solidarności artystów, a także narzędzie mobilizowania opinii publicznej i szerokiego grona odbiorców w konkretnych sprawach i konfliktach. Książka "Past Disquiet" bada zawikłaną historię trzech takich kolekcji, dziś rozproszonych i niemal nieznanych. Punktem wyjścia do tworzenia mapy tych politycznych i artystycznych działań jest tu zapomniana "Międzynarodowa Wystawa Sztuki dla Palestyny", zorganizowana w Bejrucie w 1978 roku przez Organizację Wyzwolenia Palestyny, z udziałem artystów z 30 krajów. Książka powstała jako rezultat wieloletnich badań Kristine Khouri i Rashy Salti - poszukiwań archiwalnych i zbierania relacji uczestników tych wydarzeń. Publikacja jest zwieńczeniem ich pracy nad przygotowaniem wystawy "Past Disquiet", prezentowanej w 2015 roku w MACBA w Barcelonie; w 2016 w berlińskim HKW, w 2018 roku w MSSA w Santiago i Sursock Museum w Bejrucie.

Miriam Cahn. I As Human

red. Marta Dziewańska

Miriam Cahn to szwajcarska rysowniczka i malarka, eksperymentująca również z fotografią, wideo i rzeźbą. Od przeszło czterech dekad artystka daje świadectwo społecznym konfliktom, kryzysom i stanom wyjątkowym, snując namysł nad współczesną kondycją człowieka oraz sprawczością obrazu malarskiego wobec tematów takich jak wojna i przemoc, seksualność, natura, relacje rodzinne i śmierć. U podstaw bogatej twórczości Cahn leży bezkompromisowy sprzeciw wobec wszelkich przejawów przemocy, co czyni jej praktykę wyjątkowo aktualną. Jej niepokojące, oniryczne dzieła wypełniają postacie pulsujące gwałtowną energią. Książka "MIRIAM CAHN: I AS HUMAN" oświetla tę twórczość z różnych stron. Kathleen BUhler i Adam Szymczyk spoglądają na nią z perspektywy biograficznej, wszyscy wpleceni jesteśmy bowiem w te lub inne historyczne konteksty. Natalia Sielewicz - czytając obrazy i patrząc na teksty - czujnie przygląda się strategiom i stawkom prac Miriam Cahn: kobiety, która w swojej sztuce rozrywa pojęcia stabilnej subiektywności, która zamieszkuje zmieniającą się perspektywę "ja". W oparciu o własne badania na temat przemocy wobec kobiet antropolożka i feministka Rita Segato patrzy na okaleczone ciała w dziełach Cahn i zaprasza nas do przemyślenia na nowo idei polityki mniejszościowej. Jakub Momro w poruszający sposób pisze o szoku, jakim jest spotkanie, widzeniu jako przeżyciu, obrazie-myśli, a także pracach Cahn w kontekście intensywności, które je tworzą i które one wytwarzają. Eric de Chassey pisze z kolei o napięciu między figuratywnością i abstrakcją - mieszance dystansu, natychmiastowości i prawdy, o performatywności i głęboko politycznym wymiarze tego dzieła. Te kwestie ze swadą komentuje sama artystka w rozmowie z Elisabeth Lebovici, Patricią Falguieres i Natasą Petresin-Bachelez. Ana Ara i Fernando Lopez Garcia zdają relację z rozmów z Cahn i przygotowań do jej monograficznej wystawy w madryckim Museo Reina Sofia. Paul B. Preciado publikuje wyjątkowy tekst - obraz ze słów, którego napięcie, rozmalowanie i pasja są jakby werbalnym lustrem prac Miriam Cahn. [Marta Dziewańska] czyta tę twórczość równolegle z wstrząsającym tekstem austriackiej pisarki i poetki Christine Lavant "Zapiski z domu wariatów". - ze wstępu redaktorki

Niepodległe. Kobiety a dyskurs narodowy

Magda Lipska, Ewa Majewska, Claudia Snochowska-Gonzalez, Weronika Grzebalska, ...

Teksty zamieszczone w tomie "Niepodległe. Kobiety a dyskurs narodowy" naświetlają patriarchalne struktury zachodniej kultury, które dla wielu, również wielu kobiet, wydają się naturalne i przezroczyste. Publikacja w wydaniu papierowym towarzyszyła wystawie "Niepodległe. Kobiety a dyskurs narodowy" w Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie (26 października 2018 - 3 lutego 2019), od 2021 roku jest dostępna również w formie elektronicznej. "Autorki i autorzy tekstów pokazują jednak, że patriarchalny system daleki jest naturalności, a jego celem jest podtrzymanie bardzo konkretnej wizji świata - świata, którego jedynymi beneficjentami są mężczyźni. W swoim eseju "Feministyczne archiwum - słaby opór, deheroizacja i codzienność w działaniu" Ewa Majewska skupia się na kwestii queerowych i feministycznych archiwów jako repozytorium wywrotowej wiedzy i zmiany, którego największą wartością jest nieustanne kwestionowanie samego siebie. Claudia Snochowska-Gonzalez, przyglądając się metaforyce prawicowych myślicieli niepodległości, zwraca uwagę na inherentny biologizm zawarty w myśli twórców Narodowej Demokracji. Weronika Grzebalska w swoim przełamującym stereotypy tekście przygląda się współczesnemu militaryzmowi i miejscu, jakie kobiety zajmują w prawicowych ruchach militarnych przechwytujących ideę lewicowej emancypacji. Cały problem ze współczesnym militaryzmem dziś, twierdzi badaczka, polega na zrównaniu go z projektem tożsamościowym, a nie obywatelskim, jakim był u swoich początków pod koniec XIX wieku. Dorota Sajewska przygląda się funkcjonowaniu pojęcia Czarności, dowodząc, że ta pomijana dotąd kategoria może okazać się bardzo twórczym aspektem badania także powojennej historii Polski, szczególne ze współczesnej perspektywy konfliktu migracyjnego i masowej ucieczki ludzi z Bliskiego Wschodu i Afryki. Lena Magnone w brawurowy sposób naświetla psychoanalityczną myśl Zygmunta Freuda, jako jeszcze jeden z obszarów, który wymaga postkolonialnej refleksji. Badaczka pokazuje, jak kobiety i "dzicy" w spójny sposób łączyli się w głowie genialnego psychoanalityka, wskazując, że był on nieodrodnym dzieckiem epoki kolonialnej, a system przez niego tworzony pomijał doświadczenie kobiet i osób z innych niż europejska etniczności. Moses Serubiri i Maryam Kazeem przywołują pamięć nagich protestów - jedynej publicznej i ekskluzywnie kobiecej formy protestu w wielu krajach Afryki, wskazując na kolonialne odczytania tej formy oporu. "Aborcyjny ruch oporu" Agaty Araszkiewicz to przypomnienie opublikowanego na początku lat 2000 tekstu dotyczącego związków pomiędzy ciągle obecnym w Polsce narodowym mitem romantycznym a kwestiami biopolityki i reprodukcyjnych praw kobiet. Teksty te zostały pomyślane nie tyle jako tezy ilustrujące wystawę, co raczej uzupełnienie, poszerzające kontekst pokazywanych prac artystów o kwestie, które mogą okazać się inspirujące do dalszych własnych poszukiwań i dyskusji." (fragment tekstu Magdy Lipskiej "Niepodległe, czyli o archeologii nierówności")

Alina Szapocznikow: Awkward Objects

red. Agata Jakubowska

Alina Szapocznikow, w Polsce uznawana za wielką artystkę, poza Polską do niedawna była mało znana. Dziś jej twórczość i losy stanowią jedno z najciekawszych wyzwań dla badaczy sztuki XX wieku, a rzeźby znajdują się w najważniejszych muzeach na świecie. Książka Alina Szapocznikow. Awkward Objects reinterpretuje tę twórczość i wpisuje ją w międzynarodowy obieg. O Alinie Szapocznikow, rzeźbiarce, która pod koniec życia wyznawała: "Ja produkuję tylko niezgrabne przedmioty", piszą tu znakomici historycy i krytycy sztuki, uczestnicy konferencji zorganizowanej przez Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie ("Alina Szapocznikow. Prace. Dokumenty. Interpretacje", 2009). Ważną częścią publikacji są zdjęcia prac artystki oraz bogaty wybór fotografii z jej archiwum. Do książki załączony jest reprint jej poruszającego manifestu z 1972 roku (w języku francuskim): Korzenie mego dzieła wyrastają z zawodu rzeźbiarza. Przez lata całe zgłębiałam pracowicie problematykę równowagi, bryły, przestrzeni, światła i cienia. By dojść do tego, czym stałam się dzisiaj: niczym innym, jak rzeźbiarzem patrzącym na bankructwo swego powołania. [...] Ja produkuję tylko niezgrabne przedmioty. Ta absurdalna i kurczowa mania świadczy o istnieniu jakiegoś nieznanego nam dotychczas gruczołu niezbędnego do życia. Zgodzę się z tym, że mania ta może się zredukować do jednego gestu, będącego w zasięgu dłoni każdego z nas. I ten gest sam w sobie wystarcza, jest potwierdzeniem naszej ludzkiej obecności. Książka jest elementem kilkuletniej pracy Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie nad twórczością Aliny Szapocznikow, rozpoczętej wystawą "Niezgrabne przedmioty. Alina Szapocznikow oraz Maria Bartuszova, Pauline Boty, Louise Bourgeois, Eva Hesse i Paulina Ołowska" (2009), międzynarodową konferencję oraz digitalizacją archiwum rzeźbiarki. Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie było także współorganizatorem wystawy monograficznej "Alina Szapocznikow. Sculpture Undone, 1955-1972" pokazywanej w WIELS Contemporary Art Centre w Brukseli (2011/2012), Hammer Museum w Los Angeles (2012), Wexner Center for Arts w Columbus Ohio (2012) i w końcu w Museum of Modern Art w Nowym Jorku (2012/13). - Szapocznikow przestała być wielką polską rzeźbiarką? Właśnie tak. A rozbicie tej kliszy dało jej szansę na zostanie wielką artystką sztuki XX wieku. Sama pisze w tekście z 1972 roku, że produkuje tylko niezgrabne przedmioty, że pojęcie rzeźby jej się rozpadło. A to jest niezwykle współczesne. - Jak to zmienianie pozycji Szapocznikow wyglądało od strony instytucjonalnej? Z pewnością przełomem było opracowanie przez Marię Matuszkiewicz - również dzięki świetnej współpracy z rodziną, z Piotrem Stanisławskim - całego archiwum artystki i udostępnienie go w internecie na stronach Muzeum. Do dziś wiele osób mówi nam, że archiwum takiej artystki w sieci to wydarzenie bez precedensu. Kolejnym elementem układanki było zaproszenie badaczy o światowej renomie do udziału w konferencji towarzyszącej wystawie i zainteresowanie ich postacią Szapocznikow. Tę pracę w dużej mierze wykonała Marta Dziewańska, kuratorka Muzeum. Udało nam się między innymi zaprosić Griseldę Pollock. Powiązaliśmy też Szapocznikow z badaniami Georgesa Didi-Hubermana, który zajmował się pojęciem odcisku-śladu w sztuce i przygotował ogromną wystawę w Pompidou zatytułowaną "L'empriente". Teksty z konferencji zostały opublikowane w książce "Alina Szapocznikow. Awkward Objects", właśnie wydanej przez Muzeum. - Nie jestem przywiązana do roli kuratora. Z Joanną Mytkowską rozmawia Adam Mazur, www.dwutygodnik.com, nr 10/2011