Pogawędki. Artystyczna książka Mojżesza Brodersona i Eliezera Lissitzky\'ego

Dariusz Dekiert, Irmina Gadowska, Krystyna Radziszewska

Oddajemy do rąk czytelników kolejną publikację poświęconą artystom z kręgu łódzkiej awangardy jidysz. Tym razem są to Pogawędki. Jedna z historii, przekład poetyckiego tekstu Mojżesza Brodersona Siches chulin. Ajne fun di geszichten, opublikowanego w Moskwie w 1917 roku, nakładem Wydawnictwa Chawar. Ta adaptacja ludowej baśni Maase szel Jeruszalmi [Opowieść o jerozolimczyku], ukazała się z ilustracjami Eliezera (El) Lissitzky'ego, którego Broderson poznał podczas swojego pobytu w Moskwie w latach 1914-1918. Obu twórców oprócz przyjaźni połączyła fascynacja żydowską tradycją i folklorem oraz świadomość znaczenia języka jidysz dla kształtowania narodowej tożsamości w diasporze. Projekt pierwszego, limitowanego wydania Siches chulin nietypową formą - zamkniętego w drewnianym pudełku zwoju z tekstem i ręcznie kolorowanymi litografiami - w czytelny sposób nawiązywał do dawnych, iluminowanych zwojów Księgi Estery, a same ilustracje korespondowały stylistycznie z dziełami ludowej plastyki żydowskiej.

Słownik kultury literackiej Łodzi do 1939 r

Katarzyna Badowska, Tomasz Cieślak, Dariusz Dekiert, Karolina Kołodziej, ...

Słownik ma w dużym stopniu charakter rewelatorski, gdyż uwzględnia nie tylko postaci, instytucje, zjawiska powszechnie znane, odnotowane w literaturze przedmiotu, lecz także takie, które sytuują się na marginesie kultury literackiej Łodzi i nie zaistniały dotąd w powszechnej świadomości. Autorom udało się odkryć i przedstawić sylwetki twórców prawie całkiem zapoznanych oraz dotrzeć do niepublikowanych tekstów. Hasła składają się na bogaty [...] obraz kultury literackiej Łodzi, ukazując z jednej strony jej wielojęzyczny i wielokulturowy charakter, z drugiej – różne wymiary [...] życia literackiego. Dzięki słownikowej konfiguracji haseł, a także wyeksponowaniu tego, co lokalne, odsłania się nowa perspektywa poznawcza, która pozwala m.in. spojrzeć na utwory literackie pod kątem ich związków z miejscem czy w nowym świetle ukazać sylwetki znanych pisarzy, którzy – nawet jeśli nie podejmowali w swojej twórczości łódzkiego tematu [...] – odcisnęli swój ślad w przestrzeni miasta. Z recenzji prof. dr hab. Małgorzaty Mikołajczak Słownik [...] dowodzi zróżnicowania kulturowego Łodzi i niewątpliwie pogłębia –ze względu na bogactwo faktograficzne i wykorzystanie nieznanych wcześniej źródeł – stan wiedzy o środowiskach twórczych i życiu literackim tego miasta. Na uznanie zasługuje również koncepcja poszerzenia pola literackiego o zjawiska mniej doceniane i często marginalizowane – literaturę popularną, komiks, kabarety. Pozwala to uchwycić prawidłowości i tendencje (czasem o charakterze efemerycznym) nowoczesnego etapu kształtowania się kultury literackiej, niejednokrotnie w jej odmianie wernakularnej. Publikacja może być cenną inspiracją dla innych wydawnictw nastawionych na badanie miejskich kultur. W interesujący sposób – jako całość – pokazu je relacje pomiędzy aspiracjami środowisk lokalnych a potrzebą odnalezienia się w szerszych ramach kultur ponadlokalnych, przekraczających granice państwowe. Umiejscawia wreszcie Łódź na mapie literackiej, uwzględniając odrębność (wynikającą z wielojęzyczności) i ciągle odnawianą dynamikę kulturotwórczą przemysłowego miasta. Z recenzji prof. dr hab. Elżbiety Rybickiej

Tańczymy zaczarowani taniec młodości. Łódzka awangarda żydowska - publikacje artystyczne wydawnictwa Achrid, 1921

Dariusz Dekiert, Irmina Gadowska, Krystyna Radziszewska

Trzy publikacje: Ojf wajtkajten krajznde fal ich Dawida Zytmana, Himlen in opgrunt Chaima Króla i Zwischen dem Abend- und Morgenrot Rahel Lipstein to niezwykłe tomiki poetyckie, które ukazały się w 1921 roku w łódzkim efemerycznym wydawnictwie Achrid. Ich wyjątkowość wiąże się nie tylko z literackimi poszukiwaniami autorów, ale bardziej jeszcze z techniką publikacji: tomiki zostały opracowane graficznie przez trzy młode artystki żydowskie, Idę Brauner, Esterę Karp i Dinę Matus, które wykonały linoryty poszczególnych stron opatrując tekst poetycki bogatymi elementami graficznymi, strony te następnie, po wykonaniu odbitek, były ręcznie kolorowane. Niezwykły zamysł typograficzny wynikał z powiązań twórców tych publikacji z żydowską awangardową grupą Jung Idysz, której aktywność, choć krótkotrwała, bo obejmująca lata 1918-1921, była swoistym "okresem burzy i naporu" w młodej twórczości żydowskiej na terenie Łodzi. Niniejsze wydawnictwo jest próbą wydobycia z niepamięci i zaprezentowania współczesnym czytelnikom twórczości przedstawicieli łódzkiej awangardy żydowskiej z początku okresu międzywojennego. Upamiętnia setną rocznicę opublikowania przez wydawnictwo Achrid niezwykłych tomików, które dzisiaj są już bibliofilskimi "białymi krukami". * * * Oyf vaytkeytn krayznde fal ikh by Dawid Zitman, Himlen in opgrunt by Chaim Krul and Zwischen dem Abend- und Morgenrot by Rahel Lipstein are three extraordinary books of poetry, published in 1921 in Łódź by the ephemeral Achrid publishing house. Their uniqueness is associated not only with their authors' literary search, but even more with the technique of publication: the books were graphically designed by three young Jewish artists, Ida Brauner, Esther Karp and Dina Matus, who made linocuts of individual pages and provided the poetic text with rich graphic elements. Then, after making the prints, the pages were hand colored. The unusual typographic design of the publications resulted from the connections between the authors of these books with the Jewish avant-garde group Yung Yiddish, whose activity, although short-lived, covering the years 1918-1921, was a kind of "a period of storm and stress" in Jewish art in Łódź. Th publication attempts to save from oblivion and present to contemporary readers the works of the representatives of the Łódź Jewish avant-garde from the beginning of the interwar period. It commemorates the hundredth anniversary of publication by the Achrid publishing house of the extraordinary books, which today are bibliophilic rara avis.

Wśród łódzkich Żydów. Wspomnienia o mieście młodości

Dariusz Dekiert, Krystyna Radziszewska, Ewa Wiatr

Łódź była miastem barwnym i pełnym kontrastów. Odzwierciedlał to już choćby sam układ ulic: na Piotrkowskiej obok cztero-, pięciopiętrowych kompleksów domów stały drewniane parterowe chatki, obok fabryk z najnowocześniejszymi systemami maszyn [...] – prymitywne tkalnie ręczne, obok wyjątkowego dobrobytu i luksusu – biedne kwartały w północnej części miasta, na czele z Bałutami. Tę barwną rozmaitość widać było również w strukturze społecznej, przede wszystkim na żydowskich ulicach: bogacze, którzy dorobili się majątku w jedną noc, obok żebraków z dziada pradziada. Rozgałęzione i mocno zakorzenione żydowskie życie religijne, z rabinami, uczonymi w Piśmie i instytucjami religijnymi: jesziwami, szkołami, beit midraszami, chasydzkimi sztyblami, sąsiadowało z centrami sceptycyzmu i herezji. W opozycji do praktycznego i energicznego świata fabrykantów, kupców i komiwojażerów – artystyczna warstwa literatów, malarzy, muzykantów żyła w świecie, w którym dzień zamieniał się w noc, a noc w dzień. To tam właśnie, w warsztatach ducha i wyobraźni, tkano błękitną przędzę snów, tam w małych mansardach z wysokimi oknami wyczarowywano światy z kolorów i dźwięków. Tam artystyczna jednostka czuła się wolna. Icchak Goldkorn, Łódzkie portrety