Ponadstandardowi nauczyciele. Psychologiczne uwarunkowania zróżnicowanej aktywności zawodowej nauczycieli

Monika Baryła-Matejczuk

Monografia prezentuje wyniki badań, których celem jest określenie uwarunkowań zróżnicowanej aktywności zawodowej nauczycieli. Naukową analizą objęto osobowościowe korelaty standardowej i ponadstandardowej aktywności zawodowej nauczycieli. Ponadstandardowa aktywność jest rozumiana przez Autorkę jako realizowanie w pracy zawodowej zadań wykraczających poza podstawowe obowiązki nauczyciela. Zadania te określone zostały w oparciu o podstawowe funkcje szkoły (dydaktyczną, wychowawczą, opiekuńczą). Funkcjonowanie zawodowe nauczyciela zawsze pozostaje w związku z rzeczywistością społeczną, w której osadzony jest system oświaty oraz proces edukacyjny. Wyraziście zmienne warunki współczesnego świata stawiają też ciągle nowe wymagania i oczekiwania co do jakości pracy nauczyciela. Publikacja podejmuje problem ważny pod względem poznawczym i praktycznym. Stanowi bowiem jedną z prób empirycznej odpowiedzi na pytanie: jaki nauczyciel będzie właściwym dla czasów zmienności i nieprzewidywalności

PSYCHOLOG W SZKOLE: BADANIA

Monika Baryła-Matejczuk

Problemy natury psychologicznej, a także znaczenie zagadnień z zakresu psychologii w środowisku szkolnym to obszar, który dotyczy nie tylko szkolnych specjalistów (pedagogów, psychologów) i uczniów. Dotyczy on również nauczycieli, rodziców, administracji szkolnej, a także lokalnej społeczności. Od lat psychologia edukacyjna pokazuje kierunki zmian społecznych, analizuje procesy psychiczne i zachowania człowieka w kontekście edukacji. Jej znaczenie rośnie, a potwierdzeniem tego jest upowszechnienie psychologicznego wsparcia w szkołach i placówkach edukacyjnych. Ponadto, jak pokazuje praktyka, praca psychologa w szkole znacznie wykracza poza podstawowe cele psychologii edukacyjnej. W literaturze przedmiotu znajdujemy różne rozważania na temat kondycji psychicznej uczniów, nauczycieli i rodziców. Ostatnie lata pokazują też szczególne wyzwania, jakie stoją przed młodym pokoleniem i wspierającymi je dorosłymi. Znaczenie i zawodowe funkcje psychologa szkolnego ewaluują. Zasadnicze zmiany rzeczywistości społeczno-kulturowej, zmiany pokoleniowe przekładają się na proces edukacji i związane z nim wyzwania. Miejsce psychologa w szkole dyktowane jest również zmianami społecznymi i ustrojowymi, europeizacją i globalizacją życia, a także kształtowaniem się społeczeństwa. Stąd, w kontekście transformacji oświatowych, szczególną uwagę należy zwrócić na rolę psychologa w zmieniającej się szkole i dalej, znaczenie wiedzy psychologicznej dla procesu wszechstronnego wsparcia uczniów we współczesnej szkole. W powszechnej opinii to psycholog szkolny prowadzi zarówno indywidualne, jak i grupowe zajęcia, które mają rozwijać społeczno-emocjonalne kompetencje dzieci, to on interweniuje, mediuje, ale też często dba o to, by w programie wychowawczo-profilaktycznym szkoły znajdowały się treści adekwatne do prawidłowości rozwojowych dzieci. Ponadto wymienione nie wyczerpują zadań, jakie stoją przez osobami wykonującymi ten zawód. Oczekiwania efektów działań psychologa w szkole bywają wysokie, ale też często nieadekwatne. Od osób wykonujących ten zawód wymaga się wszechstronności, ciągłej aktualizacji, a także biegłości w wielu obszarach. Stąd badania prowadzone w środowisku szkolnym są ważnym źródłem wiedzy na temat aktualnych trendów, dostarczać mogą rzetelnych informacji, ale także uzupełniać wiedzę na temat współczesnych wyzwań. Niniejsza publikacja podejmuje próbę ukazania wybranych badań związanych z celami pomocy psychologicznej w szkole. Poszczególne części podejmują zagadnienia autorytetu nauczyciela, wyzwań stojących przed młodzieżą, takich jak problematyczne używanie Internetu, przemoc rówieśnicza, ale także konsekwencje zaniedbań wychowawczych. Książka składa się z pięciu rozdziałów. Pierwszy rozdział autorstwa W. Kowalskiego i A. Stasińskiej przybliża zagadnienie perspektywy rodziców na temat autorytetu nauczyciela w edukacji wczesnoszkolnej. Autorzy zwracają uwagę, że na autorytet nauczyciela składają się nie tylko jego cechy charakteru i osobowości, ale również talent pedagogiczny i motywowanie uczniów do nauki. Ponadto ważny jest również prawidłowy kontakt z dziećmi. Celem rozdziału jest poznanie opinii rodziców na temat autorytetu nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej. Podsumowując wyniki tych badań, Autorzy zauważają, że rodzice na ogół pozytywnie postrzegają nauczyciela. Według nich nauczyciel edukacji wczesnoszkolnej, aby prawidłowo wykonywać swoją pracę, powinien być osobą otwartą, która jest optymistycznie nastawiona zarówno do dzieci, jak i do rodziców, oraz winien wzbudzać ich zaufanie. Niezastąpiona przy tym jest umiejętność nawiązywania kontaktów oraz słuchania innych. Drugi rozdział pt. "Struktura samoregulacji młodzieży zaangażowanej w ponadstandardową aktywność szkolną oraz pasywnej" autorstwa A. Mazur to wnikliwe studium młodzieży szkolnej. Zrealizowane przez Autorkę badania mają znaczenie zarówno poznawcze, jak i aplikacyjne. Wykazane prawidłowości nie tylko wzbogacają wiedzę w obszarze psychologii, ale również mogą stanowić podstawę do opracowania skutecznych działań profilaktycznych, ukierunkowanych na wzmocnienie efektywnej samoregulacji adolescentów, w tym ich samokontroli, procesu wartościowania, a także sprawnego radzenia sobie z napotkanymi wyzwaniami. Kolejny rozdział "Wzmacnianie nadziei na sukces w profilaktyce problematycznego używania Internetu u uczniów szkoły podstawowej" podejmuje zagadnienia szczególnie aktualne i społecznie ważne w perspektywie współczesnej szkoły. Autorzy, E. Szymańska i A. Dudziak, zwracają uwagę, iż szybki rozwój nowych technologii stanowi nieodzowny element postępu cywilizacyjnego, który prócz poprawy jakości życia daje wiele obszarów, które mogą stać się czynnikami ryzyka funkcjonowania w szkole. W pracy odniesiono się do założeń psychologii pozytywnej, podkreślając istotną rolę posiadanych przez dzieci i młodzież zasobów, umiejętności i motywacji oraz uwzględniania czynników ochronnych, jakie mogą znajdować się w środowisku. Rozdział J. Bieniek, "Realny obraz siebie nastoletnich sprawców przemocy rówieśniczej", przybliża z kolei trudności, z jakimi mierzy się współczesna szkoła. Autorka, na przykładzie szkoły, w jakiej prowadziła badania, pokazuje, że problem przemocy rówieśniczej jest powszechny, a tego typu badania mogą być pomocne przy konstruowaniu programu wychowawczo-profilaktycznego. Z badań wynika bowiem, że realny obraz siebie ma znaczenie dla funkcjonowania w roli sprawcy przemocy rówieśniczej. Sprawcy przemocy rówieśniczej mają najbardziej negatywny obraz siebie w porównaniu z pozostałymi badanymi przez Autorkę grupami. Wyniki tych badań to ważna przesłanka dla konstruowania programów ukierunkowanych na profilaktykę zachowań przemocowych młodzieży. Ostatni rozdział autorstwa J. Łukasiewicza i D. Głusiec "Wybrane cechy osobowości i style radzenia sobie ze stresem młodych dorosłych objętych kuratelą sądową" podejmuje zagadnienia kurateli sądowej, która jest instytucją działającą w celu pomocy osobom w trudnej sytuacji życiowej. Chociaż zakres tematyczny zdaje się wykraczać poza zasięg pracy psychologa szkolnego, to szersza wiedza na temat radzenia sobie osób, które wchodzą w dorosłe życie, może być pomocna w lepszym zrozumieniu warunków potrzebnych do rozwoju i przeciwdziałania potencjalnym problemom. Wiedza na temat roli i znaczenia kurateli jest ważna dla zapewnienia ochrony praw i godności każdej osoby, która wymaga wsparcia ze strony państwa i społeczeństwa. Ponadto Autorzy wskazują, że osobowość ma wpływ na podejmowanie zachowań ryzykownych, co jest ważne z perspektywy tworzących warunki do rozwoju dorosłych. Trudne zadania, jakie stoją przed psychologami w kontekście szkolnym, wymagają gruntownego przygotowania. Dbanie zarówno o jakość życia, jak i rozwój każdego człowieka, a zwłaszcza dziecka, jest przywilejem, priorytetem i obowiązkiem. Mimo iż zdajemy sobie sprawę, że przygotowanie do życia odbywa się przede wszystkim w rodzinie, to rola powołanych do tego instytucji też jest bardzo ważna. Rola i zadania psychologa we współczesnej szkole mają ogromne znaczenie. Poszerzanie wiedzy i kompetencji wśród zaangażowanych w proces wychowawczy osób może przyczynić się do osiągnięcia skuteczności w pracy, a co za tym idzie, satysfakcji własnej, ale także dzieci i młodzieży. Praktycznym wymiarem podjętej problematyki jest podkreślenie i akcentowanie roli psychologa w procesie dydaktyczno-wychowawczym. Książkę adresujemy do badaczy, ale też studentów psychologii i pedagogiki. Biorąc pod uwagę zawarte w niej treści, opracowanie może być użyteczne dla specjalistów zajmujących się na co dzień pracą z dziećmi i młodzieżą (nauczycieli, wychowawców, psychologów, pedagogów), a także dla tych, którzy z racji swoich zainteresowań lub obowiązków zawodowych zajmują się wspieraniem, edukacją, opieką nad dziećmi i młodzieżą. Za wszelkie uwagi i komentarze skierowane pod adresem publikacji będziemy Czytelnikom wdzięczni.

Supporting the development of Highly Sensitive Children

Monika Baryła-Matejczuk, Maria Fabiani, Rosario Ferrer-Cascales

Monografia jest wynikiem międzynarodowej współpracy naukowców i praktyków, którzy postawili sobie wspólny cel, jakim jest opracowanie zorientowanego na wsparcie podejścia do bardzo wrażliwych dzieci w ich najbliższym otoczeniu. Wysoka wrażliwość to cecha temperamentu, która charakteryzuje około 20% populacji. Badania potwierdzają, że osoby bardzo wrażliwe przetwarzają informacje i bodźce pochodzące z otoczenia silniej (intensywniej) i głębiej niż inni. Osoby te są bardziej wrażliwe, zarówno na pozytywne, jak i negatywne doświadczenia. Cecha ta nabiera szczególnego znaczenia, gdy mówimy o dzieciach. Dla dzieci bardzo wrażliwych nieodpowiednie warunki rozwoju mogą stać się szczególnie uciążliwe i w konsekwencji wpłynąć na ich przyszłość. Książka adresowana jest przede wszystkim do specjalistów, którzy na co dzień pracują z dziećmi w wieku 3–10 lat (nauczyciele, wychowawcy, psycholodzy, pedagodzy), także dla studentów psychologii i pedagogiki oraz do tych, którzy ze względu na swoje zainteresowania lub obowiązki zawodowe angażują się we wspieranie dzieci, jak również do rodziców. Wiedza i wskazówki zawarte w publikacji ułatwiają zarówno pełniejsze zrozumienie natury wrażliwości, jak i skuteczniejsze wsparcie dzieci. Książka przybliża problematykę wrażliwości (jej fachowej nazwy, znaczenia i definicji), a także specyfiki zachowań osób wysoce wrażliwych. Charakteryzuje funkcjonowanie wrażliwego dziecka w sferze fizycznej, emocjonalnej, poznawczej i interpersonalnej. Kompetencja w rozpoznaniu cechy (diagnoza pozytywna) powinna być początkiem procesu wspierania dzieci wysokowrażliwych, ich rodzin i najbliższego otoczenia. Książka zawiera również treści zorientowane na edukację i wsparcie wysoce wrażliwych dzieci. W badaniach nad rozwojem dziecka zwraca się szczególną uwagę na rolę warunków rozwoju, znaczenie odpowiedniej stymulacji. Źródłem stymulacji dla małego dziecka jest jego najbliższe otoczenie, zwłaszcza dom rodzinny, a następnie przedszkole i szkoła. Im młodsze dziecko, tym większe, ważniejsze dla rozwoju jest znaczenie stymulacji środowiskowej, a tym samym jakości środowiska. Publikacja przedstawia także perspektywę rodzicielską. Opisuje informacje, które wyjaśniają cechy dziecka, w tym aspekty funkcjonowania dziecka, które mogą być trudne dla rodzica. Szczególną uwagę zwraca się na sferę emocjonalną funkcjonowania dziecka, wyzwania rodzicielskie, a także specyficzne metody pracy z dzieckiem, w tym sugestie do działań zalecanych w pracy z bardzo wrażliwym dzieckiem. W monografii przedstawione zostały również ramy i praktyczne strategie, oparte na badaniach psychologicznych i neuronaukowych, mające na celu zrozumienie, w jaki sposób ucieleśniona edukacja ułatwia regulację i zintegrowane poczucie siebie oraz w ten sposób przyczynia się do zdrowia i dobrego samopoczucia bardzo wrażliwych dzieci. Treść obszaru wrażliwości temperamentalnej dziecka i umiejętności wspierające go mogą wzmocnić działania profilaktyczne szkoły, zwłaszcza w profilaktyce uniwersalnej. W związku z tym projektowanie wsparcia dla bardzo wrażliwych dzieci nie polega na modyfikowaniu ich cech. Świadoma praca nie oznacza ingerowania w tę cechę, akceptowania jej jako trudności lub problemu, z którym trzeba się uporać, ale polega na zapewnieniu warunków, w których bardzo wrażliwe dzieci będą miały równe szanse rozwoju swojego potencjału.