Życie prywatne Polaków w XIX w

Jarosław Kita, Mateusz Klempert, Maria Korybut-Marciniak

Książka jest trzecim tomem serii wydawniczej Życie prywatne Polaków w XIX wieku, będącej pokłosiem drugiej ogólnopolskiej konferencji naukowej z tego cyklu. Prezentowane w niej artykuły i rozprawy to efekt współpracy naukowo-badawczej Instytutu Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego oraz Instytutu Historii Uniwersytetu Łódzkiego, które podjęły inicjatywę opracowania zagadnień dotyczących życia prywatnego kobiet w XIX stuleciu. Kolejne trzy tomy noszą podtytuł „Portret kobiecy” Polki w realiach epoki. Przedstawiają prywatność ówczesnych kobiet w kontekście rozszerzania ich roli w życiu społecznym, niezależności prawnej, zrównania w życiu publicznym z mężczyznami, dostępu do wyższej edukacji, aktywności społecznej, emancypacji, przeciwstawiania się sztywnym ramom obyczajowo-prawnym, dążenia do równości i wolności (ruch sufrażystek, feministek). Jednocześnie ilustrują chęć realizowania aspiracji, rozwijania zdolności i talentów, poszukiwania dróg samorealizacji. Polka w społeczeństwie XIX w. to również towarzyszka życia mężczyzny, z pokorą przyjmująca jego trudne wybory, troszcząca się o potomstwo, osoby starsze, dzieląca trudy zesłania, rozdarta bólem z powodu straty męża czy syna w walce, zabiegająca o dom, ubogich, przekazująca kolejnym pokoleniom tradycje narodowe, pielęgnująca pamięć o przodkach. To także kobieta dotrzymująca kroku najnowszym trendom w modzie, podążająca szlakiem popularnych polskich i zagranicznych kurortów, uczestniczka i organizatorka życia towarzyskiego. Seria przybliża codzienność, mentalność, sposób widzenia rzeczywistości przez Polki zamieszkujące tereny wszystkich zaborów. Artykuły i rozprawy grupują się wokół kilku głównych wątków tematycznych. Są to: aktywność społeczna i zawodowa Polek, zagadnienia życia codziennego, spędzania czasu wolnego, postawy patriotyczne Polek w okresie powstań narodowych, problematyka kobieca na łamach dziewiętnastowiecznej prasy, portrety literackie kobiet, życie prywatne kobiet z wyższych warstw społecznych – arystokratek, ziemianek i inteligentek, zagadnienia egzystencji kobiet z warstwy robotniczej, chłopskiej i z marginesu społecznego.  

Życie prywatne Polaków w XIX w

Maria Korybut-Marciniak, Marta Zbrzeźniak

Książka jest pierwszym tomem serii wydawniczej Życie prywatne Polaków w XIX wieku, będącej pokłosiem drugiej ogólnopolskiej konferencji naukowej z tego cyklu. Prezentowane w niej artykuły i rozprawy to efekt współpracy naukowo-badawczej Instytutu Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego oraz Instytutu Historii Uniwersytetu Łódzkiego, które podjęły inicjatywę opracowania zagadnień dotyczących życia prywatnego kobiet w XIX stuleciu. Kolejne trzy tomy noszą podtytuł „Portret kobiecy” Polki w realiach epoki. Przedstawiają prywatność ówczesnych kobiet w kontekście rozszerzania ich roli w życiu społecznym, niezależności prawnej, zrównania w życiu publicznym z mężczyznami, dostępu do wyższej edukacji, aktywności społecznej, emancypacji, przeciwstawiania się sztywnym ramom obyczajowo-prawnym, dążenia do równości i wolności (ruch sufrażystek, feministek). Jednocześnie ilustrują chęć realizowania aspiracji, rozwijania zdolności i talentów, poszukiwania dróg samorealizacji. Polka w społeczeństwie XIX w. to również towarzyszka życia mężczyzny, z pokorą przyjmująca jego trudne wybory, troszcząca się o potomstwo, osoby starsze, dzieląca trudy zesłania, rozdarta bólem z powodu straty męża czy syna w walce, zabiegająca o dom, ubogich, przekazująca kolejnym pokoleniom tradycje narodowe, pielęgnująca pamięć o przodkach. To także kobieta dotrzymująca kroku najnowszym trendom w modzie, podążająca szlakiem popularnych polskich i zagranicznych kurortów, uczestniczka i organizatorka życia towarzyskiego. Seria przybliża codzienność, mentalność, sposób widzenia rzeczywistości przez Polki zamieszkujące tereny wszystkich zaborów. Artykuły i rozprawy grupują się wokół kilku głównych wątków tematycznych. Są to: aktywność społeczna i zawodowa Polek, zagadnienia życia codziennego, spędzania czasu wolnego, postawy patriotyczne Polek w okresie powstań narodowych, problematyka kobieca na łamach dziewiętnastowiecznej prasy, portrety literackie kobiet, życie prywatne kobiet z wyższych warstw społecznych – arystokratek, ziemianek i inteligentek, zagadnienia egzystencji kobiet z warstwy robotniczej, chłopskiej i z marginesu społecznego.  

Życie prywatne Polaków w XIX wieku

Jarosław Kita, Maria Korybut-Marciniak

Dziecko, żyjące w dziewiętnastowiecznych realiach ziem polskich skupiło uwagę autorów piątego tomu z serii wydawniczej Życie prywatne Polaków w XIX wieku. Ukazanie „świata dziecka” jest niewątpliwie wyzwaniem ze względu na ograniczoną podstawę źródłową. „Dziecięcy świat”, dziecięcy sposób postrzegania rzeczywistości jest właściwie pozbawiony bezpośrednich źródeł, najmłodszych poznajemy głównie z opisów ich rodziców, dorosłych opiekunów, nauczycieli lub obserwatorów, a memuary odnoszące się do dzieciństwa zazwyczaj powstawały kilkanaście, a nawet kilkadziesiąt lat później i zostały napiętnowane doświadczeniem „życia”. Tematyka zawarta w tomie ogniskuje się wokół kilku głównych wątków tematycznych. Podjęto zagadnienia dotyczące miejsca dziecka w rodzinie i jego codzienności w różnych warstwach społecznych i w różnych środowiskach, kwestie ochrony życia i zdrowia dziecka, zabawek i rozrywek dziecięcych, podróży do kurortów, przybliżono „dziecko” w systemach edukacyjnych i wychowawczych, ukazano szereg portretów dziecięcych w rodzinach i obraz dziecka w literaturze epoki. Z wielu tekstów wyłania się obraz „trudnego dzieciństwa”. Poszczególne rozdziały przybliżają niepodejmowane dotąd zagadnienia społeczno-kulturowe, skupiając swoją uwagę na blaskach i cieniach dzieciństwa. Uzupełniają badania nad życiem prywatnym społeczeństwa polskiego w XIX wieku i uświadamiają konieczność dalszych eksploracji na tym obszarze.  

Życie prywatne Polaków w XIX wieku

Jarosław Kita, Maria Korybut-Marciniak

Kolejny tom „Życia prywatnego Polaków w XIX wieku” ma charakter interdyscyplinarny, plasuje się na styku badań historycznych, literaturoznawczych i socjologicznych. Znajdziemy w nim różne ujęcia metodologiczne dotyczące wybranych źródeł osobistych – listów. Teksty odsłaniają realia egzystencji Polaków w różnych częściach Europy i świata – w Anglii, we Francji, Stanach Zjednoczonych i Brazylii. Korespondencja stała się podstawą ukazania problemów dnia codziennego polskich kobiet, m.in. Elizy Orzeszkowej czy Marii Curie-Skłodowskiej. Od strony intymności poznajemy również znane postacie – Władysława Reymonta, Zygmunta Krasińskiego, Kazimierza Bartoszewicza, Józefa Piłsudskiego. Różnorodność metod i ujęć „prywatnych światów zamkniętych w listach” daje w efekcie monografię inspirującą, pogłębiającą biografistykę, wzbogacającą wiedzę o tle epoki, pobudzającą do dalszych badań nad społeczeństwem polskim XIX stulecia.

Życie prywatne Polaków w XIX wieku. Kariera w optyce prywatności. Tom 9

Jarosław Kita, Maria Korybut-Marciniak

Jedną z największych przygód badaczy przeszłości jest odkrywanie motywów działania człowieka. To często mozolna rekonstrukcja uwarunkowań, które nadały kierunek aktywności jednostki, grupy, narodu. Przeszłość składa się z faktów, które zostały zapamiętane, oraz tych, które uległy zapomnieniu albo uznano je za niewygodne, oczywiste lub nikomu niepotrzebne i przez to bezwartościowe. Historyk zamierzający zrekonstruować obraz przeszłości w możliwie pełnej formie musi pochylić się również nad „przemilczeniami”, motywami ukrytymi, a czasem nieuświadomionymi. Odrzucenie w badaniach nad historią społeczną i biografistyką źródeł o charakterze prywatnym lub prywatności dotyczących może doprowadzić do zniekształceń, utrwalenia pośmiertnych legend bohaterów, którzy z racji sprawowanych funkcji, ról, jakie odegrali w określonym czasie, sukcesów lub porażek w ważnych momentach dziejowych, ukazywani są wyłącznie przez pryzmat aktywności publicznej. „Etykiety”, jakie nadali im współcześni lub biografowie, zostają wówczas przekształcone w mity i stereotypy, a z pola widzenia traci się indywidualne uwarunkowania, motywy zakonspirowane przed „publicznością” lub te o charakterze socjokulturowym i intymnym. Badacze przemian społeczno-kulturowych na ziemiach polskich w dobie rozbiorów coraz częściej sięgają do źródeł prywatnych, co przynosi ciekawe z poznawczego punktu widzenia wyniki i otwiera nowe perspektywy. Życie prywatne jest bowiem fragmentem społecznego procesu – determinuje je poziom rozwoju cywilizacyjnego, sytuacja polityczna, model kulturowy, świadomość historyczna etc. W prezentowanym tomie proponujemy czytelnikom odświeżone spojrzenie na Polaków w XIX stuleciu poprzez ukazanie w nowym świetle grup społecznych, reinterpretacje znanych lub rekonstrukcję dotąd niezidentyfikowanych rysów biograficznych oraz fragmentów życiorysów ze szczególnym uwzględnieniem prywatnych uwarunkowań karier.

Życie prywatne Polaków w XIX wieku. Marginesy. Tom 4

Jarosław Kita, Maria Korybut-Marciniak

"Marginesy" - podtytuł czwartego tomu serii wydawniczej Życie prywatne Polaków w XIX wieku - wymaga wyjaśnienia. Wydane do tej pory tomy koncentrowały się wokół problematyki prywatności i codzienności Polaków widzianej przez pryzmat ról w społeczeństwie i rodzinie, zjawiska mody, brały pod uwagę perspektywę życia prywatnego autorów kolekcji listów, odsłaniały prywatną stronę karier Polaków. Bazę źródłową tych opracowań stanowiły w przeważającej mierze materiały prywatne wytworzone przez elity społeczne (ziemiaństwo, arystokrację, inteligencję). Wyłaniający się z nich obraz życia społecznego, w odczuciu redaktorów serii, wydawał się niepełny i zniekształcony, pomijano bowiem prywatność najliczniejszych, a jednocześnie pozostawiających najbardziej enigmatyczny ślad w źródłach, niższych warstw społecznych. Problematyka relacji społecznych i realiów życia codziennego mieszkańców wsi, miasteczek, ubogich dzielnic rozrastających się miast na ziemiach polskich w XIX stuleciu stanowi ważny i ciągle niedostatecznie zbadany obszar. Autorzy zamieszonych artykułów ukazali nie tylko różne, niedoświetlone areny życia społecznego Polaków: koszary żołnierzy polskich walczących u boku Napoleona, robotnicze dzielnice Łodzi z przełomu wieku XIX i XX, wsie w guberni płockiej w dobie pouwłaszczeniowej, biura guberni grodzieńskiej i ubogie dzielnice Wilna w I połowie XIX w., warmińskie chaty, miasteczka Królestwa Polskiego, prowincjonalne szpitale, przytułki. Podjęli również dociekania na temat warunków socjalno-bytowych, kwestii higienicznych i zdrowotnych, patologii społecznych, rytmu życia codziennego niższych warstw społecznych, świątecznych rytuałów, stosunku do śmierci, edukacji, subsydiarności. Tom obejmuje też problematykę pogranicza kulturowego i grup etnicznych znajdujących się na marginesie społeczeństwa zamieszkującego ziemie polskie. Nowe obszary badawcze wymagały wglądu w nowe źródła historyczne lub wykorzystania w innym kontekście i dla innych celów źródeł już wcześniej badanych. Pośród nich znajdziemy zapisy testamentowe reprezentantów różnych grup społecznych, źródła prasowe, formularze osobowe urzędników, źródła epistolarne, pamiętniki i wspomnienia, protokoły instytucji pomocowych.

Życie prywatne Polaków w XIX wieku. Śmiech, humor, satyra. Tom 12

Jarosław Kita, Maria Korybut-Marciniak

W pierwszym odruchu dziewiętnaste stulecie zdaje się być pozbawione poczucia humoru. Emocjonalny odbiór epoki przywodzi skojarzenia z obrazami cierpienia, niezgody, buntu, smutku, tęsknoty. Wyobrażenie o stanie psychiki społeczeństwa polskiego pod zaborami najczęściej wiążemy z melancholią - wynikającą z poczucia utraty wolności, mienia, bliskich osób, emigracji, będącą konsekwencją braku ojczyzny. A jednak Polacy w okresie budowania swojej tożsamości narodowej, walk narodowowyzwoleńczych, represji popowstaniowych, dynamicznie zmieniającej się rzeczywistości pod wpływem przemian społecznych, cywilizacyjnych, modernizacyjnych, gospodarczych i demograficznych nie byli pozbawieni poczucia humoru. Przeciwnie, humor, umiejętność prowadzenia dowcipnych konwersacji i zabawnych ripost były wysoko cenioną cechą mieszkańców ziem polskich. Humor i satyra pozwalały na oswojenie trudnej rzeczywistości i nierzadko stawały się formą oporu wobec autorytarnych systemów zaborczych. Śmiech stanowił narzędzie wyrażające cały wachlarz emocji: od radości i akceptacji po ironię, kpinę, szyderstwo, negację. Był to ważny i ceniony komponent "towarzyskości". Przez szkiełko ironii obserwowano zmieniającą się rzeczywistość: wynalazki, innowacje techniczne, rozwój kolei, przenikające z Zachodu trendy kulturowe, modę, emancypację kobiet, ruchy polityczne i społeczne. W satyrze przedstawiano również trudne warunki egzystencjalne. Śmiech niwelował strach, krzepił Polaków w obliczu trudnych sytuacji, jednoczył. W prezentowanym tomie zachęcamy do spojrzenia na życie prywatne dziewiętnastowiecznych Polaków "cum humor". Książka ukazuje, co w dziewiętnastym stuleciu Polaków bawiło, z czego żartowano, jakie były formy i rodzaje żartu, jakie zdarzenia prezentowano w obiektywie satyry, wreszcie jaką rolę odgrywały żart, dowcip, anegdota, satyra w życiu codziennym, prywatnym i publicznym.

Życie prywatne Polaków w XIX wieku. Moda i styl życia. Tom 6

Jarosław Kita, Maria Korybut-Marciniak

Przewodnim wątkiem VI tomu „Życia prywatnego Polaków w XIX wieku” jest zjawisko kulturowe mody. Zaprezentowano w nim szereg oryginalnych aspektów z zakresu mody, łączących się z wieloma dziedzinami życia społecznego na ziemiach polskich w dobie zaborów. Kwestie związane z modą zostały podjęte z różnych punktów widzenia: grupy społecznej, mikrohistorii, historii przypadku, zjawiska literackiego, historii codzienności, historii mentalności i kultury materialnej. W publikacji można odnaleźć szerokie spektrum zagadnień dotyczących mody na: poszukiwania archeologiczne, dobroczynność, sport, sposoby leczenia, zegary i zegarki, fotografię (także pośmiertną), artystów-malarzy, ale również na pielgrzymki do sanktuariów. Autorzy artykułów zbadali ponadto lansowane style ubioru i biżuterii oraz tematykę związaną z XIX-wiecznymi zasadami życia towarzyskiego.

Życie prywatne Polaków w XIX wieku. Perspektywa stołu. Tom 11

Jarosław Kita, Maria Korybut-Marciniak

Prezentowany, jedenasty tom z serii Życie prywatne Polaków w XIX wieku, opatrzony podtytułem "Perspektywa stołu", przenosi uwagę na kulturowe i społeczne kwestie spożywania i jedzenia. Stanowi próbę oglądu życia prywatnego i życia codziennego epoki przez pryzmat praktyk i nawyków żywieniowych oraz szeroko pojętej kultury jedzenia. Analiza życia prywatnego dziewiętnastowiecznych Polaków "z perspektywy stołu" - w kontekście kultury kulinarnej, rytuałów konsumpcyjnych oraz społecznych uwarunkowań wyżywienia nie była do tej pory podejmowana przez badaczy. Zdecydowanie lepiej opracowane są tradycje żywieniowe w epoce nowożytnej (kuchnia staropolska) czy w dobie wieków średnich. Wiek XIX, oglądany przez pryzmat kuchni, wydaje się szczególnie interesujący. Znamionował go szybki rozwój przemysłu i komunikacji (kolej), co dało początek stopniowej niwelacji zjawiska głodu na kontynencie europejskim. Na ziemiach polskich nastąpiło zetknięcie "kuchni polskiej" z "kuchnią zaborców". Kulturowy i społeczny kontekst wyżywienia odsłania nie tylko warunki życia codziennego, ale stwarza też grunt pod refleksje na temat przemian cywilizacyjnych, gospodarczych i kulturowych społeczeństwa polskiego. Obrazuje procesy i kierunki modernizacji oraz obszary zacofania i środowiska spauperyzowane. "Pogoń za chlebem" była głównym motywem migracji ze wsi do miast. W realiach zaborowych "kultura stołu" może być odczytywana jako kultura "własna" - narodowa i "obca", przenikająca ze struktur o odmiennej tradycji. Praktyki kulinarne i konwenanse związane ze spożywaniem przynoszą informacje również o mentalności Polaków. Doświadczenia kulinarne podczas podróży, na emigracji czy na zesłaniu, były często ważnym wątkiem literatury wspomnieniowej, dzienników i korespondencji. Tematyka dziewiętnastowiecznej kuchni i kultury przygotowywania oraz spożywania posiłków stwarza wiele możliwości interpretacyjnych i otwiera nowe perspektywy w badaniach nad społeczeństwem polskim w dobie zaborów.

Życie prywatne Polaków w XIX wieku. W zwierciadle rzeczy. Tom X

Jarosław Kita, Maria Korybut-Marciniak

Kolejny, jubileuszowy już, dziesiąty tom serii wydawniczej Życie prywatne Polaków w XIX wieku, podobnie jak wcześniejsze tomy, również zrodził się z potrzeby innego opowiadania o przeszłości. Tym razem proponujemy nową perspektywę poznawczą życia prywatnego i życia codziennego epoki - jego ogląd - przez pryzmat materialnego otoczenia ludzi. Prywatność "w zwierciadle rzeczy", czyli skoncentrowanie uwagi na środowisku materialnym, w którym upływało życie Polaków pod zaborami, pozwoliło na przybliżenie indywidualnych, prywatnych światów, ukazanie scen i rytmu życia codziennego, krajobrazów kulturowych, przestrzeni życia, które pozostawały w cieniu. Przedmioty otaczające człowieka można analizować przez pryzmat ich użyteczności, typologii, genezy, zasięgu terytorialnego. Tradycyjne badania kultury materialnej gubiły często kontekst społeczny artefaktów. Warto przyjrzeć się ich roli w szerszej perspektywie. Z pozoru bezgłośne przedmioty, gromadzone przez życie, otaczające człowieka, selekcjonowane, chronione, odrzucane stanowią zwierciadło, które przy odpowiednim zestawie pytań potrafi przemówić. Świat rzeczy otaczających człowieka odzwierciedla realia jego codziennej egzystencji, jego mentalność, standard życia, wyznawane wartości, upodobania estetyczne, więzi rodzinne, charakter codziennych zajęć, sposoby spędzania wolnego czasu, przynależność grupową, stosunek do mody, religii, przemian cywilizacyjnych. Redaktorzy mają świadomość, że prezentowany tom nie wyczerpuje tematyki i prowokuje jedynie do dalszego dyskursu nad życiem prywatnym Polaków w XIX stuleciu. Pryzmat "rzeczy" otworzył dodatkowe spektrum możliwości badawczych sfery życia codziennego i intymnego społeczeństwa polskiego pod zaborami. W artykułach nie zabrakło refleksji dotyczących mentalności ludzi epoki, do której drzwi otwierały właśnie źródła materialne. Otaczające Polaków w XIX wieku formy dały możliwość obserwacji zmian w obrębie kultury, umożliwiły wniknięcie do niedostępnych środowisk społecznych, a ukazanie biografii poprzez "rzeczy" rzuciło nowe światło na postaci badane dotychczas wyłącznie za pośrednictwem źródeł pisanych. "Zwierciadło rzeczy" może stać się inspiracją do dalszych studiów nad społeczeństwem polskim w dobie rozbiorów.