Dylematy demokracji. Kontekst polski

Paweł Dybel

Nowa książka Pawła Dybla, wybitnego znawcy psychoanalizy, hermeneutyki oraz filozofii politycznej, potwierdza znakomitą klasę naukową tego uczonego. Książka dotyczy węzłowych problemów współczesnej filozofii politycznej, które dyskutowane są w kontekście gorących polskich sporów o kształt życia politycznego.  Stanowi ona znaczące wydarzenie w polskiej humanistyce. Dostajemy w niej ogromną dawkę wiedzy na temat współczesnych sporów politycznych, ale pokazanych z punktu widzenia konsekwentnie zarysowanej perspektywy teoretycznej autora. Odniesienie tych sporów do kontekstu polskiego i temperament polemiczny autora sprawiają, że książka ta będzie ważnym w głosem w dyskusji o stanie polityki w naszym kraju. Leszek Koczanowicz   Książka Pawła Dybla to rozbudowana i nader interesująca analiza dylematów demokracji, postrzeganych na bardzo szerokim tle współczesnej filozofii polityki. Autor wykazuje się nie tylko znakomitą znajomością tej ostatniej, ale także rzadką umiejętnością używania jej głównych teorii i idei jako punktów odniesienia do własnej refleksji. Powoduje to, że tekst czyta się z ogromnym zainteresowaniem. Nie jest on bowiem jedynie sprawozdaniem z czyichś poglądów, lecz przede wszystkim klarownym i bardzo dobrze uargumentowanym wywodem teoretycznym, w którym widać godną najwyższego uznania chęć wypracowania własnego stanowiska. Andrzej Szahaj Paweł Dybel wskazuje w książce na szereg dylematów, z jakimi borykają się współczesne państwa demokracji liberalnej, uwzględniając szeroki kontekst rodzimych sporów politycznych. Dylematy te z jednej strony biorą się z głębokich przeobrażeń, jakim, począwszy od lat sześćdziesiątych minionego stulecia, uległa gospodarka rynkowa, z drugiej z wykształcenia się w Europie demokratycznego modelu „państwa opiekuńczego”, o rozbudowanym systemie opieki społecznej. Efektem tego są toczące się nieprzerwanie spory między przedstawicielami różnych nurtów współczesnego liberalizmu, a zwolennikami opcji socjaldemokratycznej i lewicowej. Jeśli ci pierwsi wychodzą z założenia, że podstawowym warunkiem sprawnego funkcjonowania państwa demokracji liberalnej jest nieustanne poszerzanie sfery wolności ekonomicznych, to drudzy uważają, że państwo to powinno przede wszystkim realizować program sprawiedliwości społecznej. Oba te typy podejścia mają swoje mocne i słabe strony. Autor poddając krytyce jednostronności zarówno ujęć liberalnych jak i lewicowych, stara się wypracować własne stanowisko nie mieszczące się w klasycznych podziałach myśli politycznej. Nie jest ono rodzajem syntezy tych ujęć, raczej polega na wykazaniu, jak dalece we współczesnym państwie demokratycznym praktycznie niemożliwe jest pogodzenie ze sobą elementu liberalnego (idea wolności) z demokratycznym (idea równości). Niemożność ta tkwi w samych fundamentach tego państwa, nie należy w tym jednak upatrywać jego słabości. Przeciwnie, właśnie dlatego określający go porządek ma postać otwartą, jest podatny na różnego rodzaju przemieszczenia w nim relacji elementu „liberalnego” do „demokratycznego”. Prof. dr hab. Paweł Dybel – profesor w Instytucie Stosowanych Nauk Społecznych UW oraz w Instytucie Filozofii i Socjologii PAN. Główne obszary badań to współczesna filozofia (hermeneutyka, antropologia filozoficzna, poststrukturalizm), teorie psychoanalityczne, filozofia polityczna. Opublikował m.in. Urwane ścieżki. Przybyszewski, Freud, Lacan Kraków 2001, Zagadka „drugiej płci”. Spory wokół różnicy seksualnej w psychoanalizie i w feminizmie. Kraków 2006, Okruchy psychoanalizy, Kraków 2009, Granice polityczności (razem z Szymonem Wróblem) Warszawa 2010, Oblicza hermeneutyki, Kraków 2012. Liczne publikacje po niemiecku i angielsku. Stypendysta m.in. Thyssen Stiftung, Alexander von Humboldt Stiftung, DAAD, DFG, The Kosciuszko Foundation, The British Academy, Institut fűr die Wissenschaften vom Menschen.  

Granice rozumienia i interpretacji. O hermeneutyce Hansa-Georga Gadamera

Paweł Dybel

Próba systematycznego przedstawienia podstawowych założeń hermeneutyki Hansa-Georga Gadamera, jednego z najwybitniejszych filozofów niemieckich XX wieku. Autor koncentruje się w niej na kluczowych zagadnieniach metody hermeneutycznej, takich jak: dziejowość rozumienia i tradycji, koncepcja doświadczenia estetycznego, pojęcie przesądu. Obszerny rozdział pracy został też poświęcony Gadamerowskiej koncepcji języka. Autor podejmuje dyskusję z krytykami Gadamera (m.in. J. Habermasem i M. Frankiem), a także z samym Gadamerem, wskazując na pewne luki w jego koncepcji (np. brak wyraźnego odniesienia do tego, kto rozumie tekst) oraz twierdząc, że jego hermeneutyka jest w zasadzie bezradna wobec przekazów, które pełnią centralne miejsce w tradycji psychoanalitycznej (jak symptomy chorobowe czy marzenia senne).  

Lektury subwersywne. Filozoficzne eseje o literaturze i sztuce. Kant, Derrida, Lacan, Freud i inni

Paweł Dybel

Lektury subwersywne to lektury przekorne, w których teksty czyta się „pod włos”, wskazując na to, że zawarty w nich sens nie do końca pokrywa się z intencjami ich autorów. Jest on w pewnym sensie „mądrzejszy” od tego, co zamierzali powiedzieć, i często nie daje się z tym pogodzić. Efektem tego typu lektury jest przemieszczenie sensu tekstu, jego radykalne przewartościowanie. Tę przewrotną strategię interpretacyjną Dybel obiera zarówno w odniesieniu do wybranych filozoficznych tekstów Gadamera, Kanta, Derridy i Lacana, jak i do tekstów literackich Szekspira, Kafki, Schulza i Gombrowicza.  Wyrafinowanie takiej strategii polega na tym, że starając się z dużą precyzją zrekonstruować sens tych tekstów, dociera do jego ukrytych założeń, co każe mu poza ów sens wykroczyć i ukazać go w nowym świetle. Jeśli więc dokładnie przyjrzymy się estetyce Kanta, okazuje się, że ‒ wbrew temu, co twierdzi Gadamer ‒ pojęcie piękna jest w niej ściśle powiązane z tym, co etyczne; przeformułowana przez Derridę relacja między ergonem i parergonem dzieła, przemieszczona na plan ludzkiej egzystencji, wskazuje na zdumiewające pokrewieństwo doświadczenia piękna z doświadczeniem śmierci; twierdzenie Felman, że literatura jest ślepą subwersywną plamką psychoanalizy, implikuje między nimi relację kolistą, w której inspirują się nawzajem; zablokowane pragnienie Hamleta nie bierze się stąd, że – jak sugeruje Freud ‒ chce on zająć miejsce ojca przy matce, ale stąd, że nie jest ona zdolna do żałoby po zamordowanym mężu; okrutny sposób, w jaki w Procesie Kafki funkcjonuje prawo, nie wynika z jego deformacji, ale z samych podstaw prawa pozytywnego, ukształtowanego w tradycji europejskiej. Na podobne paradoksy możemy wskazać, przyglądając się bliżej motywom mesjańskim w prozie Schulza czy toposowi „gęby” u Gombrowicza. Nasz tradycyjny sposób lektury tych tekstów zatem się załamuje i oto nagle skonfrontowani jesteśmy z całkiem nowymi pytaniami.   

Nic poezji. O liryce filozoficznej Stanisława Czerniaka

Paweł Dybel

Liryka Stanisława Czerniaka jest zjawiskiem wyjątkowym na tle polskiej poezji współczesnej. Mimo że autor należy generacyjnie do pokolenia Nowej Fali, z biegiem lat wykształcił własny, odrębny styl, którego wyznacznikiem jest wdawanie się w poetyckim języku w dyskusję z klasycznymi ujęciami filozoficznymi. Jest to poezja wyrafinowana językowo i intelektualnie, przesycona rozlicznymi aluzjami do kulturowej tradycji Zachodu. Paweł Dybel ukazuje intrygujący obraz tej poezji, wydobywa przenikający ją egzystencjalny dramatyzm, a zarazem jej subtelną ironię i dowcip. W klarowny sposób objaśnia jej „gry językowe” oraz błyskotliwie tropi jej filozoficzne implikacje.   Książka Pawła Dybla o liryce Stanisława Czerniaka, podejmując kwestię relacji filozoficznego języka pojęć do poezji, wpisuje się w jedną z najważniejszych debat we współczesnej humanistyce. Zarazem stanowi ona cenne osiągnięcie interpretacyjne, i to nie tylko na tle dotychczasowych opracowań tej twórczości, ale również rozpraw dotyczących specyficznego gatunku, jakim jest liryka filozoficzna.                                                            Prof. dr hab. Ryszard Nycz   Ta książka to wymowny przykład „krytyki towarzyszącej” (wedle Jerzego Kwiatkowskiego), rozjaśniającej trudne miejsca w wyrafinowanej poetycko i filozoficznie liryce autora Iskry buntu. Interesująco napisana, ze znakomitymi interpretacjami, wprowadza twórczość Czerniaka w obieg narracji literaturoznawczych zarezerwowanych dla poetów Istotnych, a nie przygodnych. To książka pisana dobrymi emocjami – wyczuwa się w niej kulturę obcowania z tajemnicą poezji, szacunek i sympatię do poety, często zachwyt.                                                            Prof. dr hab. Andrzej Zieniewicz

Nieświadome na scenie. Witkacy i psychoanaliza

Paweł Dybel

Paweł Dybel w mistrzowski sposób wydobywa w książce różne aspekty splotu biografii i twórczości Witkacego, zrywając ze sposobem, w jaki ujmowano go w dotychczasowej tradycji interpretacyjnej. Wskazuje na kluczowe znaczenie, jakie dla uformowania się osobowości artystycznej pisarza miała jego terapia u Karola de Beauraina, który wprowadził go w tajniki psychoanalizy Freuda. Stąd wzięło się zainteresowanie Witkacego marzeniami sennymi oraz kreowanie przez niego bohaterów o powikłanej konstrukcji psychicznej, określonej przez różnego rodzaju „węzłowiska” (kompleksy). Jednym z takich „węzłowisk” jest motyw sobowtóra, sygnalizujący rozszczepienie tożsamości pisarza. Pojawia się on już w listach do Heleny Czerwijowskiej, na słynnej petersburskiej fotografii, później powraca w dramatach i powieściach. Mimo że o kluczowym wpływie zakopiańskiej terapii u de Beauraina na swoją twórczość Witkacy pisał w Niemytych duszach, w bogatej literaturze jej poświęconej ignorowano zazwyczaj to wyznanie. Nawiązując do tych autobiograficznych wypowiedzi autora Nienasycenia i śledząc psychoanalityczne wątki w jego pisarskim dorobku, Paweł Dybel proponuje w książce nowe spojrzenie naosobowość pisarza i jego pisarski dorobek. prof. Ilona Błocian, Uniwersytet Wrocławski

Oblicza hermeneutyki

Paweł Dybel

Książka prezentuje rozległą panoramę nowoczesnych koncepcji hermeneutycznych, które różnią się od siebie w swych wyjściowych założeniach (F. Schleirmacher, W. Dilthey, M. Heidegger, H.G. Gadamer, P. Szondi, H.R. Jauß, P. Ricoeur, G. Vattimo i inni). Zarazem jednak są one spadkobiercami hermeneutyki jako nurtu, który – biorąc pod uwagę jego genealogię - usytuowany jest na pograniczu filologii, teologii i filozofii i ma – podobnie jak tamte – swoje korzenie w myśli antycznej. Dlatego nie można go oceniać w kategoriach „nowatorski” lub „anachroniczny”. Jego status jest bowiem całkiem inny niż status innych nurtów popularnych dzisiaj w humanistyce i filozofii. W podobnie apologetyczny – lub krytyczny – sposób można odnosić się dzisiaj do psychoanalizy, marksizmu, strukturalizmu, czy różnych „poststrukturalizmów”. Wszystkie te nurty, jakkolwiek czerpią z dotychczasowej tradycji filozoficznej, są ideowymi spadkobiercami nowoczesności. Hermeneutyka natomiast liczy sobie tyle samo lat, co ludzka kultura.  Na przestrzeni kilku tysięcy lat hermeneutyka towarzyszyła nieprzerwanie pracom filologów, prawników i teologów, ulegając daleko idącym przekształceniom. Zawsze była nurtem żywym, zdolnym do głębokich wewnętrznych przeobrażeń, otwartym na to, co dzieje się w innych dyscyplinach. Żywotność podejścia hermeneutycznego bierze się stąd, że u jego podstaw tkwi proste pytanie, wraz z którym rozpoczął się rozwój kulturowy człowieka. Brzmi ono; jak mam zrozumieć Innego? Co właściwie mówią mi wszelkie przekazy kulturowe docierające z tradycji? Autor, odnosząc się do szeregu koncepcji hermeneutyki współczesnej, stara się wydobyć różne ich oblicza. Ukazuje jak dalece wszystkie te proste pytania przybrały w nich bardzo zróżnicowaną, a zarazem niezwykle złożoną postać.

Okruchy psychoanalizy. Teoria Freuda między hermeneutyką i poststrukturalizmem

Paweł Dybel

Książka jest propozycją nowego odczytania wybranych wątków dzieła Freuda o kluczowym znaczeniu dla jego psychoanalitycznej teorii. Autor za punkt wyjścia obrał rysującą się wyraźnie we wczesnych pracach ojca psychoanalizy - w Entwurfeiner  Psychologie (Projekt psychologii) oraz w Objaśnianiu marzeń sennych - koncepcję ludzkiego "aparatu psychicznego" oraz interpretacje patologicznych zjawisk psychicznych. W świetle tych "okruchów" lepiej zrozumiała staje się specyficzna funkcja, jaką nadał on nieświadomemu oraz jego koncentrowanie się na językowej stronie interpretowanych zjawisk. Czytelnik zyskuje też wgląd w genealogię pojęcia nieświadomych wyobrażeń i jego przeobrażeń w psychoanalitycznej tradycji. Sporo miejsca w książce zajmują konfrontacje dzieła Freuda z tradycją europejskiej metafizyki, głównie z niemieckim idealizmem (I. Kant, J.G. Fichte, J.G. Herder). Uwagę zwraca esej porównujący psychoanalityczny model interpretacji Hanny Segal z hermeneutyką Wilhelma Diltheya. Zdaniem autora dzieło Freuda do dzisiaj zachowuje moc inspirującą. Wynika to stąd, że nie zawiera ono w sobie teorii o samouzasadniającym charakterze, ale otwiera przestrzeń dla pytań, na które nie tylko późniejsza tradycja psychoanalityczna, ale również wiek dwudziesty nie udzielił zadowalających odpowiedzi. Jego największa wartość zawiera się> właśnie w obecnych w nim niespójnościach, dylematach i rozterkach.

Powinowactwa z epoki. Związki polskiej literatury modernizmu i międzywojnia z psychoanalizą

Paweł Dybel

Freud twierdził, że prekursorami psychoanalizy nie byli psycholodzy czy filozofowie, ale pisarze: Sofokles, Szekspir, Dostojewski. Dzięki darowi wnikliwej obserwacji posiedli oni wiedzę o człowieku, do której psychoanalityk dochodzi na żmudnej drodze pracy z pacjentami. Pokrewieństwo psychoanalizy i literatury sprawia, że śledzenie związków między nimi jest dla literaturoznawcy prawdziwym wyzwaniem. Tworzą one trudny do rozwikłania splot wzajemnych powiązań i inspiracji, co jednak sprawia, że próba rozpoznania natury tego splotu jest fascynującym interpretacyjnie przedsięwzięciem. To wyłamujące się z akademickich schematów podejście cechuje większość artykułów zamieszczonych w tym tomie. Ich tematem jest twórczość wybranych pisarzy okresu modernizmu i międzywojnia: Irzykowskiego, Przybyszewskiego, Gombrowicza, Zegadłowicza, Nałkowskiej, Choromańskiego, Witkacego, Leśmiana, Brzękowskiego, Lechonia, Miłosza… Za myśl przewodnią książki posłużyła wypowiedź Gombrowicza o tym, iż zbieżność nowatorskich zjawisk w prozie międzywojnia z psychoanalizą nie bierze stąd, że ich autorzy starają się aplikować Freudowskie wglądy dotyczące ludzkiej psychiki do swoich powieści, ale stąd, że to raczej „Freud jest z epoki”. Jego geniusz polega właśnie na tym, iż nieomylnie rozpoznał określające ją tendencje i prądy. A to jest zadaniem, przed którym stoi również pisarz.     Książka ta to duży krok naprzód w rozwoju psychoanalitycznych odczytań literatury polskiej. Nie ograniczono się w niej do referowania klasyków tego stylu myślenia, ale podjęto śmiałe i udane próby własnych interpretacji. Książka ma ponadto duże walory historycznoliterackie oraz zachęca do dyskusji nad psychoanalitycznym sposobem interpretowania literatury, jak i nad interpretacją w ogóle. dr hab. Andrzej Zawadzki, prof. UJ