Aktywne starzenie się. Przeciwdziałanie barierom

Piotr Szukalski, Barbara Szatur-Jaworska

 Aktywne starzenie się to nic innego, jak zdolność ludzi do tego, aby mimo upływu lat wieść produktywne życie w sferze społecznej i gospodarczej. Oznacza to, że potrafią oni dokonywać elastycznych wyborów w zarządzaniu swoim czasem na przestrzeni życia – czasem poświęcanym na naukę, pracę, odpoczynek i zapewnienie opieki innym. Postulat aktywizacji rozpatrywany jest głównie w kontekście podnoszenia efektywnego wieku emerytalnego, zarządzania wiekiem w miejscu pracy, podnoszenia kompetencji pracowników i dbałości o stan zdrowia. W niniejszej książce uwaga autorów została skoncentrowana na późniejszej fazie życia, zaś wszystkie zamieszczone opracowania łączy chęć określenia tych elementów życia społecznego, które zagrażają jak najdłuższemu utrzymaniu aktywności przez osoby starsze lub znajdujące się na przedpolu starości. Autorzy zwracają uwagę na różnorodne uwarunkowania polskiej starości i aktywności ludzi starych – prawne, instytucjonalne, społeczne. Opracowania te stanowią kontynuację badań prowadzonych przez Zespół do spraw Osób Starszych.

Małżeństwo: początek i koniec

Piotr Szukalski

 Celem pracy jest spojrzenie na małżeństwo – zarówno na jego początek, jak i koniec – z perspektywy demograficznej. Obiektem zainteresowania w niniejszym studium jest zatem sprawdzenie, jak w powojennej Polsce zmieniało się podejście do formowania i rozpadu związku małżeńskiego poprzez analizę „twardych” danych liczbowych, mówiących o częstości występowania najważniejszych zdarzeń demograficznych w sferze małżeńskości, takich jak zawieranie związku małżeńskiego, rozwody, separacje, owdowienia. Przeprowadzona w pracy analiza wskazuje na zachodzący proces zmian podejścia do formowania i do rozpadu małżeństw. Zmniejszająca się atrakcyjność małżeństwa jako instytucji społecznej współwystępuje z coraz częstszym odwoływaniem się do nietradycyjnych form zakończenia związku – rozwodu i separacji. Zmiany te zachodziły w całym powojennym okresie, aczkolwiek poszczególne podokresy odznaczały się różnym tempem zmian. Największą dynamiką odznaczały się w tym przypadku lata sześćdziesiąte oraz okres ostatniego ćwierćwiecza. Patrząc z perspektywy ostatnich dwóch dekad, można powiedzieć, iż widoczne wcześniej przemiany podejścia do małżeństwa uległy jedynie przyspieszeniu, choć jednocześnie bez wątpienia pojawiły się na masową skalę niedopuszczalne wcześniej możliwości odwoływania się do alternatywnych form życia małżeńsko-rodzinnego, związane z brakiem formalizowania łączącej dwie dorosłe osoby intymnej więzi.  

Procesy demograficzne w województwie łódzkim w XXI wieku

Piotr Szukalski

Przemiany demograficzne – przede wszystkim depopulacja i starzenie się ludności – coraz częściej przedstawiane są, w zależności od nastawienia osoby/instytucji oceniającej, jako wyzwanie lub jako zagrożenie. Od kilkunastu lat w polskich realiach myślenie o przyszłości demograficznej widoczne jest również w skali mezzo, tj. w skali regionów/województw, a nie jedynie w skali kraju. Kolejne województwa odkrywają, że przemiany demograficzne mogą stać się głównym hamulcem rozwoju nie tylko w długim, ale również w średnim okresie. W opracowaniu skoncentrowano się na określeniu zmian w liczbie i rozmieszczeniu ludności województwa łódzkiego. Uwzględniono najważniejsze demograficzne czynniki wywołujące te zmiany, a zatem zachowania rozrodcze i matrymonialne, stan zdrowia i umieralność oraz migracje. Za źródło informacji posłużyły zarówno dane ewidencji bieżącej ludności, dane z dwóch ostatnich spisów powszechnych, jak i najnowsza prognoza demograficzna GUS. Prowadzone analizy, oprócz poziomu regionalnego, uwzględniają zróżnicowanie lokalne na poziomie powiatów. Książka jest skierowana do decydentów sektora publicznego – odpowiedzialnych za realizację regionalnej i lokalnej polityki społecznej, przede wszystkim za dostarczanie najważniejszych usług społecznych (edukacja, ochrona zdrowia, zaopatrzenie w media), oraz do przedsiębiorców – zainteresowanych tym, jak zmieniająca się demografia będzie kształtować popyt na dobra i usługi rynkowe oraz podaż pracy. 

Relacje międzypokoleniowe we współczesnych polskich rodzinach

Piotr Szukalski

Książka jest wielogłosem w sprawie relacji rodzinnych we współczesnej Polsce. Składają się na nią teksty dotyczące: społeczno-ekonomicznych uwarunkowań relacji międzypokoleniowych w rodzinie; starości w polskiej rodzinie; relacji międzypokoleniowych z perspektywy gerontologicznej; sieci rodzinnych seniorów oczekujących na miejsca w domach pomocy społecznej; relacji między dziadkami a wnukami na podstawie dziewiętnastowiecznych pamiętników; międzypokoleniowego przekazu kulturowego w rodzinach wiejskich województwa podlaskiego; wspólnych cech i różnic uczestnictwa rodzin wielopokoleniowych wiejskich w kulturze audiowizualnej; zakłóceń relacji międzypokoleniowych w rodzinie (na przykładzie studium wielokrotnego przypadku); relacji interpersonalnych z bliskimi w zestawieniu z jakością życia oraz opis genogramu jako narzędzia służącego do badania relacji międzypokoleniowych w rodzinie, związanych ze zdrowiem kobiet ciężarnych. Z przeglądu tych różnorodnych tekstów można wysnuć bardziej ogólnie wnioski. Badacze zjawisk społecznych są coraz bardziej świadomi złożoności więzi łączących różne grupy społeczne. Dotyczy to również rodziny, będącej jedną z takich grup. Pomijając występujące obecnie głębokie przemiany jakościowe, jakim rodzina podlega, coraz bardziej widoczna jest jeszcze inna płaszczyzna zmian - przeobrażająca się demografia rodziny, sygnalizowana zmianą form życia małżeńsko-rodzinnego, małodzietnością, odraczaniem momentu wystąpienia kluczowych zmian statusu rodzinnego i wydłużaniem się trwania karier rodzinnych, lecz również i wydłużeniem genealogicznego lineażu. W miejsce dwupokoleniowej, a krótkookresowo trzypokoleniowej rodziny, występującej w przeszłości, pojawia się jako norma rodzina trzypokoleniowa, przekształcająca się okresowo w czterogeneracyjną. Współegzystencja trzech, czterech, a sporadycznie i pięciu, pokoleń jest zjawiskiem nowym, zachęcającym do zastanowienia się nad jego przyszłymi konsekwencjami. Prezentowane w niniejszym tomie opracowania łączy chęć podjęcia próby opisu tego, jak we współczesnej Polsce wyglądają w rodzinie relacje, więź, solidarność i umowy międzypokoleniowe. Jest to zatem jedna z pierwszych prób naukowego spojrzenia na zagadnienia międzypokoleniowości w polskich rodzinach, ewidentne zaś „skrzywienie gerontologiczne” - tj. uwypuklenie relacji intergeneracyjnych prezentowanych z perspektywy starszego pokolenia - niniejszego tomu jest jedynie wynikiem świadomości znaczenia relacji międzypokoleniowych w rodzinie dla jakości życia seniorów w środowisku badaczy zajmujących się problemami osób starszych, starzenia się i starości.  

Starzenie się ludności a solidarność międzypokoleniowa

Piotr Szukalski

Zbiór składa się z trzynastu tekstów poświęconych starzeniu się ludności i związanej z tym procesem solidarności międzypokoleniowej. Autorzy przedstawiają: wpływ zmian w polityce społecznej w Polsce na relacje między pokoleniami; oblicza solidarności międzypokoleniowej (bariery, korzyści i perspektywy); reformy emerytalne z punktu widzenia kontraktu międzypokoleniowego; repartycyjność endofamilijną jako narzędzie wpływu na poziom dzietności; migrację zagraniczną jako wyzwanie dla solidarności międzypokoleniowej; problem osób w niemobilnym wieku produkcyjnym na polskim rynku pracy w perspektywie roku 2030; inicjatywy i działania na rzecz podwyższenia aktywności zawodowej osób w wieku 50+ w wybranych krajach Europy Południowej; starzenie się ludności na tle analizy funkcjonowania sektora usług opiekuńczych; rozwój regionalny wobec starzenia się społeczeństwa; wiek jako determinantę zachowań konsumpcyjnych; rozwój regionalny wobec starzenia się społeczeństwa; samoocenę stanu zdrowia i zachowań zdrowotnych starszych mieszkańców wsi oraz czynniki determinujące samoocenę stanu zdrowia mieszkańców wybranych domów pomocy społecznej. Odnosząc szczegółowe analizy do sytuacji obecnej można stwierdzić, że wzrastająca znajomość zachodzących przemian ludnościowych przyczynia się do coraz częstszego pojawiania się w publicznych debatach wątków dotyczących reformowania systemu emerytalnego czy budowania systemu zachęt do jak najpóźniejszego wychodzenia z rynku pracy. Przesłanki takiej debaty mają przede wszystkim doraźny i czysto utylitarny charakter (ograniczanie dzisiejszego deficytu budżetowego, zmniejszanie dotacji do Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, próba oddziaływania na poziom długu publicznego). Na marginesie pozostaje kwestia, czy utrzymanie obowiązujących obecnie zasad redystrybucji zasobów między pokoleniami - w sytuacji zachodzących przemian ludnościowych - zakłóca sprawiedliwość międzypokoleniową. Niniejszy tom stanowi w pewnym sensie odpowiedź na to pytanie.  

Trwałość i zmienność procesów starzenia się i starości

Bogusława Urbaniak, Marek Chałas, Piotr Szukalski, Rafał Zimny, ...

Truizmem jest mówienie o tym, że ludność świata coraz bardziej się starzeje. Na ulicy, w pracy, w bankach i w polityce coraz częściej spotykamy osoby starsze. Ale właściwie kogo mamy na myśli, używając tego pojęcia? Czy utarte przed wieloma laty określenie odnoszące się do osób, które z racji wieku usuwają się z życia społecznego, stają się mniej lub bardziej niesamodzielne, nazywane w mediach staruszkami, choć ukończyły dopiero 60 lat życia, pozostaje nadal aktualne? Jeśli tak, to w jakim zakresie, bo na procesy starzenia się człowieka nieco inaczej patrzy geriatra, psycholog, demograf czy polityk społeczny. Odzwierciedlenie naszego stosunku do starości i ludzi starszych znajdziemy w używanym języku, w polszczyźnie. Rozważaniom nad dylematami związanymi z definiowaniem człowieka starszego, tym instytucjonalnym i potocznym, jest poświęcona prezentowana monografia. Jest to pierwsza w polskim piśmiennictwie publikacja, w której autorzy, reprezentujący różne dziedziny nauki, próbują odnieść się do - z jednej strony - pewnych uniwersalnych cech procesów starzenia się człowieka, a z drugiej - wskazać na zachodzące współcześnie zmiany, które mają wpływ na weryfikację tradycyjnych ujęć w definiowaniu człowieka starszego. Książka jest adresowana przede wszystkim do tych, którzy w swojej pracy zawodowej stykają się z osobami starszymi jako klientami, współpracownikami, pacjentami, podopiecznymi. Składa się z sześciu rozdziałów, w których autorzy podejmują m.in. kwestie podwójnego starzenia się ludności, eufeminizowania starości i ageizmu.