"Ecumeny and Law" 2016. Vol. 4: Religious Freedom Today

red. Andrzej Pastwa

Oś refleksji ekumeniczno-prawnej 4. tomu rocznika „Ecumeny and Law” wyznacza słynne adagium św. Augustyna: credere non potest homo, nisi volens, które w odnowionym kształcie znalazło swe poczesne miejsce m.in. w deklaracji Soboru Watykańskiego II Dignitatis humanae (1965). Prawo do wolności religijnej jest zakorzenione w godności osoby ludzkiej, wedle miary antropologii adekwatnej – do tej myśli nawiązują Autorzy pierwszej, teologicznej części tomu. Obok historycznych odniesień (J. Słomka), gros tekstów poświęconych tytułowej wolności jest zorientowanych ku odczytaniu współczesnych „znaków czasu”. Uniwersalne (ekumeniczne) zręby przedmiotowej idei niesie z sobą Theologia Benedicta. Co najmniej dwa ustalenia poczynione na kanwie myśli papieża Ratzingera zasługują na baczną uwagę: pierwsza, biblijno-teologiczna koncepcja wolności różni się radykalnie od oświeceniowo-liberalnej (wyróżnia tę pierwszą nie tyle etyczna wolność wyboru, ile ontyczna wolności samego bytu/człowieka); po wtóre, każde abstrahowanie w ujmowaniu wolności od fundamentu religijnego nosi znamiona ideologizacji tej ostatniej, czego przykładem są nowożytne i współczesne światopoglądy liberalne, wyradzające się w totalitarne systemy społeczno-polityczne (J. Szymik). Na przeciwległym „biegunie” sytuuje się refleksja opracowania na temat tragicznej sytuacji chrześcijan oraz wyznawców innych religii w krajach Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej, dotkniętych problemem wojującego fundamentalizmu religijnego. Obecna sytuacja wymaga nie tylko pilnych rozwiązań politycznych, lecz także autentycznego dialogu między reprezentantami Kościołów chrześcijańskich i Islamu – w trosce o pokój, sprawiedliwość społeczną i wolność religijną (A. Halemba). Tekst otwierający część prawną tomu – pozostając na gruncie przedstawionych wcześniej założeń teologicznej doktryny – dostarcza naukowych argumentów przeciw zniekształcaniu obrazu newralgicznej relacji: prawo – wolność religijna, czy to przez zacieranie różnic między ujęciami tej relacji w świeckich porządkach prawnych i porządku kanonicznym, czy też w obszarze samego ius Ecclesiae – przez świadome bądź nieświadome bagatelizowanie „systemowego” znaczenia prawa do wolności religijnej. Kolejne teksty – stanowiące trzon refleksji zakreślonej tytułem wolumenu – to eksperckie opracowania wybitnych znawców prawa wyznaniowego, szeroko omawiające genezę, rozwój i współczesne trendy prawa podstawowego do wolności religijnej w systemach prawnych państw, takich jak Niemcy, Austria, Hiszpania, Rumunia, Republika Czeska. Tradycyjnie, tom wzbogacają recenzje świeżo wydanych interesujących pozycji książkowych.

Encyklika Pascendi dominici gregis. O zasadach modernistów

Pius X

Encyklika o modernizmie ma znaczenie niesłychane. Śmiałe, z zuchwałością niemal wypowiadane zapatrywania modernistów wprowadzały pewne zamieszanie w pojęcia prawowiernych teologów katolickich. W Niemczech katolickich nie głoszono jeszcze otwarcie błędów modernistycznych, ale przygotowywano grunt pod takie błędy. Hasła o uwewnętrznieniu katolicyzmu, o wciągnięciu świeckich w zarząd Kościoła rozlegały się głośno; monasterska petycja o zniesienie indeksu, wysławianie Schella jako pioniera nowych dróg w teologii, były symptomatami co najmniej podejrzanymi. We Francji taki Lagrange, Hummelauer nawet, poczęli wygłaszać w kwestiach biblijnych zdania, tchnące już modernizmem. Coraz wyraźniej pojawiała się pewna chwiejność w naukowych poglądach katolików, jakaś ciężka, duszna atmosfera unosiła się ponad ich dziełami. Odczuwano ogólnie jakby pewien kryzys religijny. Wtem pojawia się nowy syllabus a po nim encyklika o zasadach modernistów. W pierwszej chwili ogólne osłupienie. Przerażono się, nie miano pojęcia, że było tak bardzo źle.

Ezoteryczne odłamy islamu w muzułmańskiej literaturze herezjograficznej

Katarzyna Pachniak

Islam jest powszechnie kojarzony z zasadami sunnizmu, uznawanego za muzułmańską ortodoksję, mimo że zaraz po śmierci Mahometa wyznawcy podzielili się z powodów politycznych wokół sporów o sukcesję po Proroku. W powstałym wtedy środowisku szyitów, zwolenników czwartego kalifa Alego i jego rodu, znalazło się wiele grup i odłamów, których poglądy i praktyki znacząco odbiegały od przyjętych w sunnizmie. W owym okresie społeczność muzułmańska była niestabilna i bardzo zróżnicowana, a normy religijne dopiero się kształtowały. Błyskawiczne podboje i sukcesy kalifatu przyciągały do islamu nowych wyznawców, mających już własne dziedzictwo religijne i kulturowe. Dziedzictwo to było zdecydowanie odrzucane przez sunnizm, ale akceptowane przez grupy szyickie, wśród których szczególne zainteresowanie budziła ezoteryka, pozwalająca traktować teorie tych ugrupowań, rozwijające się pod wpływem różnorodnych czynników religijnych, politycznych i społecznych, jako wiedzę tajemną, przeznaczoną dla wybranych. Do czasów współczesnych przetrwały takie społeczności, jak alawici (nusajryci) czy druzowie, których systemy wierzeń wyrosły z islamu, ale są uznawane za odrębne religie. Źródłami do badania ezoteryki w szyickiej ideologii są przede wszystkim muzułmańskie traktaty herezjograficzne,  a także kroniki, literatura adabowa, czyli edukacyjno-rozrywkowa, i inne dokumenty. Zostały one wykorzystane w tej książce do przedstawienia środowiska religijnego wczesnego szyizmu oraz próby rekonstrukcji jego początkowych doktryn ze wskazaniem na ich genezę i inspiracje. Katarzyna Pachniak, arabistka, profesor Uniwersytetu Warszawskiego, kierownik Katedry Arabistyki i Islamistyki na Wydziale Orientalistycznym UW. Zajmuje się średniowieczną muzułmańską teologią, teorią polityki, filozofią i jest autorką wielu prac poświęconych tym dziedzinom, m.in. Filozofia polityki muzułmańskiej na podstawie dzieł Abu Hamida al-Gazalego (2001), Doktryny ismailickie w dziełach Al-Kirmaniego (2004), Nauka i kultura arabska i jej wpływ na średniowieczną Europę (2010), a także licznych artykułów i opracowań zamieszczonych w pismach naukowych krajowych i zagranicznych. Przetłumaczyła z arabskiego słynne rozprawy filozoficzne, jak np. Al-Ghazali Sprawiedliwa waga. Ratunek przed zabłądzeniem (2008), oraz z języków europejskich prace dotyczące islamu, muzułmańskiej kultury, sztuki i historii.

Filozofia Emmanuela Levinasa jako ancilla theologiae

Jan Słomka

Niniejsza rozprawa jest teologicznym odczytaniem myśli Emmanuela Levinasa. Zawiera Levinasową ocenę współczesnego krajobrazu intelektualnego i duchowego Zachodu oraz analizę wybranych myśli francuskiego filozofa – od idei stworzenia, poprzez ateizm, wolność i poczucie winy (w teologii: grzech pierworodny), po pytanie o prawdę i objawienie – i zestawienie ich z analogicznymi zagadnieniami teologii katolickiej. W ostatniej części przedstawiona została krytyka, jaką kierował on wobec teologii chrześcijańskiej. Jest to krytyka fundamentalna, kwestionująca racjonalne podstawy tejże teologii. Właśnie ta krytyka, w opinii autora Filozofii Emmanuela Levinasa jako ancilla theologiae, jest najbardziej inspirująca dla teologa katolickiego.

Głos Pana kruszącego cedry libańskie, czyli rekolekcje dla osób, które się nawracają

Marcin Rubczyński

Zbiór nauk rekolekcyjnych dla osób zakonnych, jak też i świeckich, które się nawracają, zrywając z grzechem. Do nich to Pan Bóg kieruje te oto słowa: Dziecko moje! Łaski, które codziennie odbierasz ode mnie, są dwojakiego rodzaju, jedne wewnętrzne, drugie zewnętrzne. Wewnętrzne są to oświecenia rozumu i pobudki woli, prowadzące do dobrego lub od złego odciągające. Ileż to razy odbierasz je ode mnie w samych nawet upadkach twoich! Ale zauważ wielką złość twoją! Ileż to razy, zaślepiony niepowściągniętą żądzą, sprzeciwiłeś się tym łagodnym i słodkim moim poruszeniom! Gdy, niegodziwie zatykając uszy serca twego na mój głos, sprzeciwiałeś się moim natchnieniom, Ja jako kochający cię Ojciec twój nie oddalałem się jeszcze od ciebie, ale, pragnąc twego dobra, nowe dawałem ci pobudki. Patrz, jak wielka jest dobroć moja! Dziękuj za nią, a żałuj za twoją złość i popraw się z niej! Łaski zaś zewnętrzne są to te, które wziąłeś ode mnie na pożytek innych, jako to: nauka i większa wiedza różnych rzeczy, zdolności, roztropność itd. Te łaski na to dałem ci, abyś mnie doskonalej chwalił i służył, a bliźniemu twemu dopomagał. Czy tak czyniłeś? Przypomnij sobie, ile to razy podobnych łask używałeś dla własnej chluby, dla niegodziwego zysku! Przypomnij sobie twoją pychę, którą nadęty, więcej o sobie rozumiałeś, aniżeli o równych, a podobno i godniejszych od ciebie!

Głoszenie słowa Bożego w środowisku zsekularyzowanym

Leszek Szewczyk

Współczesnym kontekstem głoszenia słowa Bożego jest zjawisko sekularyzacji, która przyczynia się do odchodzenia wielu ludzi od Boga i religii. Również w Polsce coraz częściej adresatami głoszonego słowa Bożego są słuchacze obojętni, a nawet niewierzący. Dlatego kaznodziejstwo powinno w coraz szerszym zakresie uwzględniać potrzebę przepowia¬dania, które ma na celu wzbudzenie i rozwój wiary u odbiorcy słowa Bożego, a w konsekwencji doprowadzenie go do spotkania z Chrystusem. W Polsce dostrzega się brak całościowych badań podejmujących zagadnienie głoszenia słowa Bożego w środowisku zsekularyzowanym. Zasadniczym celem niniejszego opracowania jest określenie obecnego stanu kaznodziejstwa i stopnia jego dostosowania do zachodzących procesów sekularyzacyjnych. W opracowaniu dokonano analizy wpływu procesów sekularyzacyjnych na osłabienie religijności, zwłaszcza religijności kościelnej i wskazano na posłannictwo kaznodziei w środowisku zsekularyzowanym. W dalszej części monografii przeprowadzono badania głównych kierunków zmian treści przepowiadania słowa Bożego w środowisku zsekularyzowanym. W ostatniej części monografii przeprowadzono badania formalnej strony wypowiedzi kaznodziejskich skierowanych do środowiska zsekularyzowanego. Coraz bardziej zauważalne procesy sekularyzacyjne mają znaczny wpływ na teologię homiletyczną. Jej zadaniem jest wypracowanie – w świetle analizy aktualnej sytuacji – zasad i dyrektyw, dzięki którym kościelna posługa słowa może skutecznie wypełniać swoją misję. Monografia adresowana jest do teologów, obecnych i przyszłych duszpasterzy, katechetów oraz zainteresowanym zagadnieniami przekazu kaznodziejskiego.

Główne zasady etyki Kanta a etyka chrześcijańska

Ks. dr Maciej Sieniatycki

Kant wywiera po dziś dzień przemożny wpływ na nowoczesne kierunki filozoficzne, nie tyle szczegółami swego systemu, ile przewodnimi jego ideami. Od szczegółów odstąpiono, ale myśli przewodnie systemu Kanta stanowią i dziś punkt wyjścia dla filozofii. Niewielu pewnie dziś zechce przysięgać na kategorie Kanta, ale większość filozofów wychodzi z kantowskiego założenia, że umysł ludzki nie jest zdolny poznać metafizycznej strony rzeczy – das Ding an sich – czyli co na jedno wyjdzie, że metafizyki nie można na serio uznawać za prawdziwą umiejętność. Zwłaszcza gdy idzie o Boga, o duszę nieśmiertelną, to bezowocny trud zabierać się do tych kwestyj, gdyż one leżą całkowicie poza sferą ludzkiego poznania. Nie inaczej jak z metafizyką Kanta ma się rzecz i z jego etyką.

Hierarchia niebieska

Jan Domaszewicz

Mówiąc o istnieniu Aniołów, nadmienić należy, że są duchami czystymi, iż wielka jest liczba Ich. I teraz, przypomniawszy o istnieniu Aniołów, że są duchami czystymi i o niezliczonej Ich liczbie, mówić dalej będziemy o Hierarchii Niebieskiej, tj. o Chórach Anielskich. Kiedy Pismo św. na samym wstępie nam mówi: ˝Na początku Bóg stworzył niebo˝, rozumieć należy, że owo niebo nie było puste, tj. bez życia. Owóż, Stwórca człowieka wszechpotęgą, skinieniem swej woli, wyprowadził z niczego: czyli stworzył niezliczone zastępy Aniołów. Aniołowie jaśnieją jako słońce i gwiazdy, jako najpiękniejsze kwiaty na górnym Syjonie, są ozdobą tegoż. Te czyste duchy są obrazem Bóstwa, wyrażeniem światła, odbiciem świętości, piękna i dobroci Bożej. Sam rozum naprowadza na tę prawdę o istnieniu Aniołów: jeśli wielka jest różnica i stopniowanie między drobnym robaczkiem, których mnóstwo w jednej kropli wody się mieści, a mną i duszą moją, która poznaje świat i Boga daleko jeszcze większa jest różnica i stopniowanie między mną słabym, skończoną istotą, a Bogiem nieskończonym. Do Boga, wprawdzie, żadne stworzenie dosięgnąć nie może: w tej jednak przestrzeni niezmierzonej między człowiekiem a Bogiem, Bóg stworzył istoty wyższe ode mnie, stopniowo coraz większej doskonałości, słowem, całe Pismo św. odrzucić by należało, gdyby kto chciał nie uznać, zaprzeczać istnienia Aniołów.