Czy Wszechświat myśli? I inne ważne pytania nauki

Sabine Hossenfelder

Szaman powiedział mi, że moja babcia wciąż żyje. Za sprawą mechaniki kwantowej. Nie żyje jedynie tu i teraz. Czy to prawda? Krótka odpowiedź brzmi: takie stwierdzenie wcale nie jest całkowicie błędne. Dlaczego? Co mechanika kwantowa ma do powiedzenia na temat zmarłych babć? O czym, do licha, jest ta książka? Mówiąc krótko: o wielkich pytaniach, które pojawiają się w naszym życiu, a na które odpowiedzi może udzielić fizyka. Od pytań o to, czy chwila teraźniejsza różni się od przeszłości i czy nasze zachowania są przewidywalne po rozterki związane z tym, czy prawa fizyki mogą wpływać na nasze decyzje i czy żyjemy we Wszechświecie, który myśli i się rozwija niezależnie od nas. Sabine Hossenfelder udowadnia nam, że fizyka to nie tylko teoretyzowanie uprawiane przez bujających w obłokach naukowców. To nasze życie codzienne, to wszystko, co istnieje we Wszechświecie, łącznie z Tobą, z samą autorką książki i z babcią dociekliwego czytelnika. Czy Wszechświat myśli? jest książką dla wszystkich, którzy nie obawiają się stawiać wielkich pytań i są gotowi zmierzyć się z wnioskami, do jakich mogą one prowadzić.

Symfonia C. Węgiel i ewolucja prawie wszystkiego

Robert M. Hazen

Naszym drugim imieniem jest węgiel. Dosłownie, bo wszystkie istoty żyjące w jednej piątej składają się z tego pierwiastka. Więcej jest w nas tylko tlenu. Bierzemy udział w wielkiej symfonii, której tonację wyznacza C jak carboneum, pierwiastek wyjątkowo łatwo wchodzący w owocne związki z innymi rezydentami tablicy Mendelejewa. Nie siedzimy na widowni. Występujemy na scenie obejmującej cały Wszechświat. Jesteśmy uwikłani w niekończące się, splecione ze sobą cykle węglowe. C daje energię. C daje życie. Ale też – jeśli będziemy się z nim obchodzić lekkomyślnie – C może je odebrać. Robert Miller Hazen opowiada o węglu z perspektywy znawcy, szefa wyjątkowego przedsięwzięcia o nazwie Deep Carbon Observatory, ale formę opowieści podporządkowuje prawom muzyki, bo, będąc profesjonalnym trębaczem, grywał w najlepszych salach koncertowych świata. Ziemia, Powietrze, Ogień i Woda – symfonia Hazena jednoczy wszystkie żywioły.   Od Wielkiego Wybuchu do węgla, węglowodanów i ultrawytrzymałych nanowłókien ‒ Robert M. Hazen przygotował pouczający i frapujący zarazem przewodnik po niezwykłej odysei węgla, pierwiastka życia. Dobrej zabawy! – Andrew Knoll, autor Ziemi. Czterech miliardów lat historii w ośmiu rozdziałach

Elementy. Teoria proporcji i podobieństwa

Euklides

Elementy Euklidesa są arcydziełem literatury matematycznej i najważniejszą pracą naukową wszech czasów. Do dziś na świecie ukazało się ponad 1000 edycji tego dzieła. Jedynie Biblia miała większą ilość wydań. Praca Euklidesa nie zachowała się w oryginale, lecz w późniejszych przekazach. Jednym z najstarszych są fragmenty zapisane na papirusie z ok. I wieku n.e. i znalezione w Oxyrhynchus. Za pierwszego wydawcę Elementów (ok. 364 rok) uznaje się Teona z Aleksandrii. Na początku IX wieku grecki tekst został przetłumaczony na język arabski. W 1120 roku Elementy przełożono z języka arabskiego na łacinę. W 1482 roku ukazała się pierwsza edycja drukiem oparta na łacińskim opracowaniu Campanusa z Novary z 1260 roku. W latach 1883–1888 duński uczony Johanne Luise Heiberg opublikował wydanie Euclidis Elementa, które wciąż uznawane jest za klasyczne. Elementy składają się z 13 ksiąg. Z uwagi na zakres materiału są one zwyczajowo dzielone na osiem grup: Księgi I–IV to geometria figur na płaszczyźnie, Księga V – teoria proporcji "wielkości", Księga VI – teoria figur podobnych, Księgi VII–IX – arytmetyka, Księga X – klasyfikacja niewymierności, Księga XI – geometria brył, Księga XII – metoda wyczerpywania, Księga XIII – bryły platońskie. Od strony matematycznej, metodologicznej i filozoficznej najpełniej poznana jest geometria Euklidesa i odpowiednio ta część Elementów jest uznawana za antyczny wzór metody aksjomatycznej. Zwieńczeniem matematycznego kunsztu Euklidesa jest Księga V. "Wielkość", "stosunek", "proporcja", "wielokrotność" to pojęcia, z których Euklides stworzył teorię spełniającą w matematyce greckiej taką funkcję, jaką we współczesnej matematyce pełnią liczby rzeczywiste. Poznając teorię "wielkości", poznajemy centralne pojęcie matematyki i filozofii greckiej. Teoria "wielkości" stanowi fundament teorii figur podobnych rozwiniętej w Księdze VI. Podobieństwo figur to kod, którym posługuje się ludzkość od ponad dwóch tysięcy lat. Tym dwóm księgom poświęcona jest niniejsza praca, zawierająca pierwszy polski przekład z języka greckiego oraz komentarz autorstwa Piotra Błaszczyka i Kazimierza Mrówki. "Mówi się, że w tym samym stosunku są wielkości pierwsza do drugiej i trzecia do czwartej, gdy te same wielokrotności pierwszej i trzeciej jednocześnie przekraczają, są jednocześnie równe lub jednocześnie mniejsze od tych samych wielokrotności drugiej i czwartej, wziętych w odpowiedniej kolejności, zgodnie z dowolnym mnożeniem każda z dwóch każdej z dwóch" Euklides, Elementy, definicja V.5 "Trójkąty i równoległoboki pod tą samą wysokością są jeden do drugiego jak ich podstawy". Euklides, Elementy, twierdzenie VI.1 1. Punkt jest tym, co nie ma części. 2. Linia zaś to długość bez szerokości. 3. Krańcami zaś linii są punkty. 4. Linia prosta jest tym, co leży równo względem punktów na niej. 5. Powierzchnia zaś jest tym, co ma tylko długość i szerokość. Euklides, Elementy, Księga I, Definicje. 

Nie pytajcie dlaczego

Maria Mierzyńska

 Poruszająca historia głodu, tęsknoty i konfliktów sumienia   Maria Mierzyńska (z domu Heller) zdawała właśnie maturę, gdy we wrześniu 1939 roku wybuchła wojna. Wtedy rozpoczęła się wojenna tułaczka rodziny Hellerów: najpierw na zatłoczonych uciekinierami drogach wschodniej Rzeczypospolitej, potem był Lwów i wywózka na Sybir do Jakucji. Wszystkie te wydarzenia głęboko zapadły w pamięć dziewczyny. Chcąc walczyć z Niemcami mogła to zrobić tylko u boku Armii Czerwonej, współodpowiedzialnej za zagładę jej przedwojennego świata. Książka została napisana na podstawie notatek robionych na bieżąco, które przetrwały wojnę i okres Polski Ludowej. Opowieść o osobistych przeżyciach Marii Hellerówny splata się z opowieścią o wydarzeniach historycznych. Warunkiem przeżycia - zdaniem Autorki - było nie pytać "dlaczego".   W tym ustroju kłamią wszyscy. Kłamią, czy potrzeba, czy nie. Przecież od samego początku naszego pobytu stawiamy im pytania, dlaczego tę i tamtą rzecz robi się w taki pokrętny sposób, jeśli można ją wykonać po prostu, zupełnie zwyczajnie - można powiedzieć: po ludzku. A odpowiedź jest zawsze taka sama: Nie pytajcie dlaczego. Tak jest, tak ma być i tak jest dobrze. /fragment książki/   Gdy chcę zajrzeć do swojego dzieciństwa, otwieram tę książkę i czytam. Spotykam tam Pawła. Dobrze, może być Paweł. Zawsze lubiłem to imię. Trafnie je dla mnie Marysia wybrała. Pozmieniała imiona swoim bohaterom, bo żaden z nich nie jest zmyślony i wszystkie opisane sytuacje są prawdziwe. Nie było wówczas taśm i instrumentów do nagrywania, ale młoda dziewczyna (była wtedy świeżo po maturze) robiła notatki, które ocalały. Na ich podstawie powstała ta książka. Afery taśmowej nie będzie - zawsze można nie rozpoznać siebie pod innym imieniem. Ks. Prof. Michał Heller

Piękne umysły. Jak ludzie myślący obrazami, wzorami i abstrakcjami postrzegają świat

Temple Grandin

Czy zdarza Ci się, że coś wiesz, ale nie umiesz wyjaśnić skąd? Czy rozwiązujesz problemy w niestandardowy sposób? Czy masz żywą wyobraźnię? Czy masz talent muzyczny, plastyczny lub mechaniczny? Jeśli tak – możliwe, że jesteś osobą myślącą wizualnie. Taki sposób myślenia przypomina trochę korzystanie z grafik Google’a lub oglądanie krótkich filmów na Instagramie lub TikToku. W Twojej głowie pojawia się sekwencja obrazów zrozumiała tylko dla Ciebie. Wśród osób myślących wizualnie są najwięksi wynalazcy tacy jak Thomas Edison, Alan Turing czy Elon Musk. Dla osób myślących wizualnie kluczowa jest możliwość nauki metodą prób i błędów. Dlatego często kiepsko sobie radzą w szkole, gdzie kładzie się nacisk na naukę teorii. Jak rozpoznać i wspierać naszych przyszłych inżynierów, projektantów, artystów? W swojej najnowszej książce Temple Grandin uczy rodziców, w jaki sposób mogą odkryć i rozwijać mocne strony swoich dzieci. Danie dziecku szansy na sukces jest czymś niezmiernie ważnym, a punktem wyjścia powinno być zrozumienie tego, jak ono myśli, a więc także, jak się uczy.   Temple Grandin nawiguje między sposobami myślenia niczym najsprawniejszy pilot, pokazując czytelnikom, że każdy z nas jest inny pod względem odbierania świata, kreacji myśli, najlepszej metody uczenia się. Podkreśla przede wszystkim wartość tej różnorodności – zgodnie z jej słowami „możemy tylko zyskać, jeśli wykorzystamy moce tkwiące w umysłach każdego typu i rodzaju”. Izabela Hnidziuk-Machnica, dyrektor zarządzająca Fundacji Aleklasa

Trinity Historia bomby, która zmieniła losy świata

Jonathan Fetter-Vorm

Trinity opowiada historię budowy pierwszej bomby atomowej od badań prowadzonych w XIX wieku w niewielkich laboratoriach naukowych po ogromne przedsięwzięcie, jakim była realizacja projektu Manhattan. Dzięki niemu zrozumiesz szczegółowy przebieg jądrowej reakcji łańcuchowej i zobaczysz, jak wyglądała ściśle tajna baza, w której doprowadzono do pierwszego próbnego wybuchu ładunku jądrowego. Głównymi postaciami tej opowieści są pracujący pod kierunkiem tajemniczego J. Roberta Oppenheimera genialni uczeni, którzy skonstruowali bombę i muszą żyć ze świadomością, że w nieodwracalny sposób zapoczątkowali nową, przerażającą epokę w dziejach świata. Jonathan Fetter-Vorm opowiada o strasznych skutkach zrzucenia bomby w Hiroszimie i Nagasaki przez pryzmat historii pojedynczych ludzi. Piękne i pełne grozy kadry tego komiksu na długo zostaną Ci w pamięci i skłonią do zastanowienia się nad tym, jaka jest cena postępu i czy zawsze warto ją płacić.

Granice interpretacji

Bartosz Brożek

Czy rozumienie przypomina rozmowę, widzenie, czy taniec? Czy istnieje język doskonały? Czym jest interpretacja? Czy poza jej granicami leży tylko nonsens?   Granice interpretacji to książka, która odpowiada na pytanie, dlaczego w świecie komunikacji jesteśmy skazani na interpretację. Autor, posiłkując się ustaleniami współczesnych nauk kognitywnych i teorii ewolucji, a także czerpiąc z tradycji filozofii analitycznej dowodzi, że nie może istnieć język doskonały niepodatny na interpretację. Zastanawia się również nad strukturą rozumienia i pokazuje, że zbyt pochopne próby interpretacji mogą nas prowadzić w krainę bełkotu. Granice interpretacji to pierwsza w literaturze polskiej próba zmierzenia się ze zjawiskiem interpretacji, oparta w znacznej mierze na tym, co biologia mówi o ludzkiej zdolności rozumienia. Jesteśmy jedynym gatunkiem, który posługuje się językiem, ale nie znaczy to, że możemy używać go w sposób dowolny.

Granice nauki

Michał Heller

 Czego uczy nas historia nauki? Jak rozumieć czas i jak o nim rozmawiać? Jaką rolę w nauce odgrywają takie wartości, jak dobro i piękno?   W swojej najnowszej książce Michał Heller zastanawia się nad trzema zasadniczymi zagadnieniami: czym jest nauka i czemu zawdzięcza ona swoje sukcesy? Jak teorie naukowe mają się do rzeczywistości? Jakie miejsce w naukowym obrazie świata zajmuje człowiek: twórca nauki i odkrywca praw przyrody? Przedmiotem refleksji i analiz wybitnego filozofa i kosmologa są procesy, dotyczące zarówno Wszechświata - rozumianego jako całość - oraz pewnych jego aspektów i zjawisk zachodzących w samej nauce. To, co znajduje się poza granicami, nie należy (jeszcze) do nauki, ale stanowi dla niej wyzwanie, obietnicę dalszych podbojów, ale i ryzyko porażek. Metoda prób i błędów jest wpisana w metodę naukową. Co więcej, granice niejako prowokują, aby je przekraczać. Prowokacja ta tkwi w horyzoncie prac badawczych i jest odpowiedzialna za pewną agresywność nauki. Stąd dyrektywa metodologiczna: naukowiec nigdy nie powinien poddawać się wobec nowych pytań, a prioriprzyjmując, że wykraczają one poza sferę kompetencji naukowej metody. Nie chodzi jednak o to, żeby przekraczać granice metody, lecz o to, by udoskonalając metodę, przesuwać jej granice. /fragment Wstępu/ Ks. Prof. Michał Heller - uczony, kosmolog, filozof i teolog, który w matematycznych równaniach teorii naukowych potrafi dostrzec dzieła sztuki, a wielkich fizyków uważa za genialnych artystów tworzących swe kompozycje z liczb i matematycznych formuł. W 2008 roku otrzymał prestiżową Nagrodę Templetona, przyznawaną osobowościom, które wnoszą „wyjątkowy wkład w postęp badań i odkryć dotyczących rzeczywistości duchowej”. W czerwcu 2013 odznaczony Medalem św. Jerzego, przyznawanym przez Redakcję Tygodnika Powszechnego za "zmagania ze złem i uparte budowanie dobra w życiu społecznym". Ostatnio opublikował książkęBóg i nauka. Moje dwie drogi do jednego celu (CCPress 2013).