Poezja wiktoriańska a wielki kryzys religijny

Justyna Pacukiewicz

Książka składa się  z dwóch części. Celem pierwszej jest stworzenie kontekstu badawczego dla analizy utworów poetyckich, między innymi poprzez przedstawienie interpretacji sposobów rozumienia religii w dyskursie trzech myślicieli okresu wiktoriańskiego: Thomasa Carlyle’a, Johna Ruskina i Matthew Arnolda. Druga - przedstawia analizę zjawiska kryzysu religijnego w poezji, opartą zasadniczo na: In Memoriam Alfreda Lorda Tennysona, Dipsychus Arthura Hugh Clougha i „Caliban Upon Setebos; or, Natural Theology in the Island” Roberta Browninga.   Odwołanie do semantycznej dwoistości zawartej w pojęciu „kryzys” pozwoliło przyjąć podejście wolne od wartościowania tego zjawiska zarówno w sferze myśli religijnej jak i w ramach historycznego kontekstu epoki wiktoriańskiej. Analizowane teksty reprezentują  kulturę wiktoriańską i są jednocześnie wyrazem indywidualnego idiomu poetyckiego. Myśl religijna wchodzi w nich w dialog z niemiecką krytyką biblijną, ewolucjonizmem, teologią naturalną, czy myślą utylitarystyczną i naukową. Poszukiwanie śladów kryzysu religijnego w poezji wiktoriańskiej postawiło autorkę przed koniecznością zmierzenia się z obrazowaniem, w którym Bóg konceptualizowany jest nie jako niezależny Byt, ale jako symbol i twór ludzkiego rozumu, jako Bóg post-kartezjański.   „Autorka potrafi z wielką finezją ukazać indywidualne cechy poetyki, myślenia, i zmagania się z Wielkim Kryzysem trzech poetów – świadków własnej epoki. Wartość tych rozdziałów leży nie tyle w monograficznym przedstawieniu twórczości tych poetów (choć i to zasługuje na pochwałę), ile w inteligentnym i przenikliwym wejściu w problematykę  i w oświetleniu indywidualnych zmagań artysty i człowieka: zmagań człowieka z Kryzysem, a poety z materią słowa. Całość wieńczy rozdział podsumowujący propozycję ujęcia Wielkiego Kryzysu. Umiejętność zobaczenia w analizowanych fragmentach obrazu całości problemu jest zdecydowanym osiągnięciem autorki. Dokumentuje to wyraziście połączenie malarskich wyobrażeń tego czasu: dołączone dwie reprodukcje wkomponowane zostały starannie w całość i stanowią wizualną metaforę, pozwalającą zrozumieć poetyckie wyobrażenia zmagania się z kryzysem jako przełomem. Książka posiada imponującą bibliografię dotyczącą  literatury i kultury Anglii XIX w., zapewniając czytelnikowi możliwość dalszych własnych lektur i przemyśleń (…) Jest opracowaniem oryginalnym, uczonym, bardzo inteligentnym i niewątpliwie potrzebnym na polskim rynku badań kulturowych XIX wieku.”   Z recenzji prof. dr hab. Marty Gibińskiej   „Same analizy tekstów są doskonałe tak na poziomie hermeneutycznym – autorka posiada dar wnikliwego wczytywania się w niełatwą często poezję i wydobywania z niej sensów na pierwszy rzut oka niedostrzegalnych – jak i na poziomie strukturalnym: z formalnej konstrukcji języka i tekstu potrafi autorka wyczytać sensy współuczestniczące w semantyce kreowanego przez tekst modelu świata”    Z recenzji prof. dr. hab. Wojciecha Kalagi

Wodowanie. Literatura i inne media w Szczecinie. Lata 60. XX wieku

Sławomir Iwasiów

Wodowanie nie opowiada wprost o wodnym żywiole, choć trudno byłoby się odżegnać od niesionych z jego falami wieloznaczności; jeżeli rację mają współcześni badacze/badaczki "błękitnej humanistyki" (blue humanities), to powinniśmy naszą planetę nazywać Oceanem, a nie Ziemią. Wprawdzie Szczecin, o czym doskonale wiadomo, bezpośrednio nad morzem nie leży, co nie zmienia faktu, iż w znacznej mierze szczecińska kultura miejsca powstała dzięki wpływowi Bałtyku, przemysłowi stoczniowemu, profesjom marynarzy, rybaków, robotników portowych, inżynierów. Podczas pisania Wodowania towarzyszyło mi przekonanie, że literatura i jej otoczenie społeczne - ukształtowane dzięki morskiemu sąsiedztwu - oddziałują na siebie nawzajem, a ruch ten z całą pewnością nie przebiega w jedną tylko stronę; dlatego mam na uwadze wszelkie społeczne i kulturowe przejawy bliskości morza, rzeki czy portu, właściwe dla takich miast i środowisk twórczych jak Szczecin. Wodowanie to jednak monografia nie tylko o literaturze. Nie sposób pominąć roli pozostałych środków komunikacji w tworzeniu kultury miasta i regionu, stąd też w podtytule książki określenie "inne media". Z literatury i czasopism, książek niefikcjonalnych, takich jak przewodniki turystyczne, ale także audycji radiowych, filmów telewizyjnych, zdjęć, a przede wszystkim informacji oraz publicystyki w gazetach codziennych, wyłania się specyficzny obraz Szczecina lat 60., miasta zbudowanego między twardym gruntem ziemi a bezkresem rzecznych i morskich wód. Książka Wodowanie Sławomira Iwasiowa poświęcona została literaturze szczecińskiej i jej związkom z innymi mediami w dekadzie lat 60. To zakres problemowo-tematyczny tylko na pozór skromnie zakrojony historycznoliteracko i topograficznie (geopoetycznie). Lata 60. są szczególne; na Zachodzie dekada ta jawi się jako czas rozwoju kultury popularnej, okres posiadający wyraźną specyfikę społeczno-polityczną, w Polsce raczej jako gomułkowska "mała stabilizacja". Autor przedstawia rewizję optyki kulturowej tej polskiej dekady, w której nabiera ona rumieńców. Skupienie się w Wodowaniu na latach 60. ważne jest też z innego punktu widzenia. Co istotne, literatura tego okresu to w zasadzie pierwsza tak wyraźna manifestacja autorów lokalnych na tym terenie, gdzie niemal wszyscy twórcy byli przybyszami: przesiedleńcami, osadnikami, migrantami, a nie urodzonymi tutaj tubylcami, co w ogóle cechuje literaturę terytoriów zwanych przecież wówczas propagandowo Ziemiami Odzyskanymi. W tym sensie nie jest to książka, która objaśnia specyfikę li tylko regionu, ale daje wyrazistą egzemplifikację różnorodności kulturowej lat 60. w znacznie szerszej skali. Dlatego też, jak sądzę, może trafić do czytelnika nie tylko zainteresowanego regionem Szczecina i jego kulturą, ale liczyć na szerszy adres odbiorczy - jako cenny i ciekawy wkład w polską historię kulturową tej słabo mimo wszystko rozpoznanej dekady powojennej. Z recenzji dr hab. Arkadiusza Kalina Sławomir Iwasiów - ur. w 1983 roku, doktor nauk humanistycznych, literaturoznawca, krytyk literacki. Adiunkt w Instytucie Literatury i Nowych Mediów Uniwersytetu Szczecińskiego. Opublikował monografie: Reprezentacje Europy w prozie polskiej XXI wieku (2013), Czytania. Szkice krytyczne o książkach (2017), Po szkole. Rozmowy o edukacji (2015-2020) (2021). Współredagował tomy: Interpretatywny słownik terminów kulturowych (2014), Literatura w Szczecinie 1945-2015. Książki siedemdziesięciolecia (2016), Interpretatywny słownik terminów kulturowych 2.0 (2017), Geoliteratura. Przewodnik. bedeker, poradnik (2019), Kalejdoskop. Współczesne pojęcia pedagogiczne (2021). Stały współpracownik dwutygodnika kulturalnego "artPAPIER". Od 2008 roku redaktor prowadzący Zachodniopomorskiego Kwartalnika Oświatowego "Refleksje".

Świat w sąsiedztwie zaświatów. Gustaw Herling-Grudziński, Krystyna Herling-Grudzińska, Jan Lebenstein

Joanna Bielska-Krawczyk

Świat w sąsiedztwie zaświatów to książka poświęcona życiu i pisarstwu Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, która ujmuje jego twórczość w znacznej mierze z perspektywy tzw. korespondencji sztuk, eksponując jednocześnie kategorię „kontekstu wizualnego” oraz ideę „kultury spotkania”. Analizy utworów literackich sąsiadują tu z obszernymi omówieniami ilustracji Lebensteina do opowiadań Herlinga oraz interpretacjami wypowiedzi artystycznych pisarza i jego pierwszej żony Krystyny przeprowadzonymi pod kątem istniejącej między małżonkami relacji. Zawarte tu rozważania osadzone zostały w rozbudowanych kontekstach z zakresu kulturoznawstwa, historii sztuki i komparatystyki interdyscyplinarnej. O oryginalności tej książki decydują przede wszystkim: połączenie sprawności interpretacji literaturoznawczej ze znakomitymi analizami dzieł plastycznych, wyjątkowy sposób ujęcia tematu, ciekawy materiał ilustracyjny oraz istotne poznawcze rezultaty, poszerzające znacznie dotychczasowy obszar zainteresowań „herlingologów”. "Badaczka od wielu lat zajmuje się życiem i twórczością Gustawa Herlinga-Grudzińskiego na tyle intensywnie, że w kręgu specjalistów uznawana zaczyna być za „autorytet w zakresie twórczości” tego autora (P. Siemaszko). Jej pierwsza książka poświęcona temu twórcy zyskała wysokie oceny recenzentów, którzy uznali ją za jedną z najlepszych publikacji dotyczących dzieła tego emigracyjnego pisarza (W. Bolecki), proponującą ciekawy punkt widzenia i nowatorską metodologicznie (M. Poprzęcka), odsłaniającą dramatyczne relacje pomiędzy losem i wiarą (S. Sawicki) i ukazującą horyzont metafizyczny tej literatury (Z. Mocarska-Tycowa). W kolejnej, prezentowanej obecnie czytelnikowi, rozprawie zatytułowanej Świat w sąsiedztwie zaświatów – jak zauważają jej recenzenci – na uwagę zasługuje połączenie sprawności interpretacji literaturoznawczej ze znakomitymi analizami dzieł plastycznych (K. Jakowska). Książka ponadto „imponuje rozległością horyzontów” (P. Siemaszko), sytuując rozważania poświęcone życiu i twórczości Gustawa Herlinga Grudzińskiego, jego pierwszej żony Krystyny oraz jego przyjaciela Jana Lebensteina „w rozbudowanych kontekstach z zakresu filozofii, religioznawstwa, kulturoznawstwa, historii sztuki i komparatystyki interdyscyplinarnej” (P. Siemaszko). W konsekwencji „na tle (…) prac dotyczących twórczości Gustawa Herlinga-Grudzińskiego książka p. Bielskiej-Krawczyk rysuje się oryginalnie (…) ze względu na istotne poznawcze rezultaty, poszerzające znacznie dotychczasowy obszar zainteresowań ‘herlingologów’” (Krystyna Jakowska).

Wola odróżnienia. O modernistycznej poezji Jarosława Marka Rymkiewicza, Julii Hartwig, Witolda Wirpszy i Krystyny Miłobędzkiej

Anna Kałuża

Celem tej książki jest przedstawienie konsekwencji modernistycznego przekonania o możliwości zrealizowania fantazji o jednostkowej podmiotowości. Zamierzam pokazać (na wybranych przykładach), jak późnomodernistyczna poezja polska radziła sobie z dylematem podmiotowego uwikłania w język. Projekt nowoczesności zawdzięcza bowiem swój dyskretny urok odkryciu języka i podmiotu. Odmieniając myśl zachodniego świata, odkrycia te przesądziły o losach europejskiej cywilizacji, która niczym rozpędzony pociąg wjechała na zupełnie nowe tory. Można bez wielkiej przesady uznać, że siła oddziaływania różnych teorii podmiotu oraz rewelacje językowych koncepcji okazały się, jeśli nawet mniej spektakularne, to równie doniosłe jak odkrycie penicyliny, prawa powszechnego ciążenia, uranu oraz iperytu. Ta sama sieć, która łączy teoretyczne pomysły naukowców, marzenia literatów i systemy filozofów z praktyką codziennego życia oraz historycznym rozwojem kultur, rozciąga się także - delikatniej i subtelniej - między naszym rozumieniem siebie a posiadaną koncepcją języka. Podobną sieć usiłuje zrekonstruować ta książka: jej tematem jest niezwykle „wybuchowy", bo obfitujący w liczne spięcia i rozładowania, osobliwy związek teorii podmiotowości i koncepcji języka, pojawiający się w nowoczesnych warunkach i przeobrażający postać dotychczasowej kultury.       Anna Kałuża - pracuje w Zakładzie Literatury Współczesnej Uniwersytetu Śląskiego. Zajmuje się dwudziestowieczną polską poezją. Współredagowała Tekstylia bis. Słownik młodej polskiej kultury (Kraków 2006).  

Pokolenie czasu upadku Rzeczpospolitej w polskich kazaniach okolicznościowych z lat 1795-1830

Ks. Rafał Szczurowski

Generacja Polaków, która jako pierwsza doświadczyła skutków rozbiorów Rzeczpospolitej, stała się świadkiem ważkich wydarzeń końca XVIII i początku XIX w. Pokolenie to najpierw starało się uratować państwo zagrożone przez ościenne mocarstwa, a następnie, kiedy to państwo zostało wymazane z mapy Europy, zaczęło podejmować próby zmierzające do jego odbudowy, ale także uczyło się funkcjonować w zaistniałych warunkach politycznych, pod panowaniem nowych władców. Przeżywało w związku z tym chwile nadziei, czasy rozterek i okresy rozczarowań, dając początek swoistej sztafecie pokoleń Polaków mierzących się z dramatem nieposiadania własnego państwa. O losach tej generacji i stworzonej przez nią pokoleniowej wspólnocie traktuje niniejsza książka. Na podstawie drukowanych polskich kazań okolicznościowych z lat 1795–1830 zaprezentowany w niej został obraz pokolenia zagarniętego w niewolę, którego wzorce, postawy i wartości, akcentowane przez kaznodziejów, wpłynęły na kształt rodzimych dziejów. Książka ks. R. Szczurowskiego przybliża współczesnemu czytelnikowi treść i język polskich kazań okolicznościowych z lat 1795–1830. Pozwala też nie tylko przenieść się w przeszłość naznaczoną bólem z powodu utraty suwerenności, poznać nastroje, pragnienia i marzenia Polaków w tamtym okresie, ale także – powracając do obecnej rzeczywistości – jeszcze bardziej cenić upragniony przez przodków dar wolności, który od 1989 roku jest udziałem Polaków żyjących w niepodległej Rzeczpospolitej. [Z recenzji o. dra hab. Stanisława Cieślaka, prof. AIK] ks. Rafał Szczurowski – doktor historii, wykładowca Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie, interesuje się dziejami Kościoła katolickiego w okresie nowożytnym i współczesnym. Autor publikacji, m.in. Socjaliści w polskiej publicystyce katolickiej lat 1878–1918 (2001), Zaradzić potrzebom doczesnym i wiecznym. Idee oświecenia w Kościele katolickim w Polsce (do 1795 r.) (2014).  

Projekt nauki nowej Marshalla McLuhana. Filozoficzne konsekwencje zmian form komunikacji

Bartłomiej Knosala

Marshall McLuhan – kanadyjski teoretyk komunikacji – odegrał niezwykle ważną rolę w procesie konstruowania wizji cywilizacji technicznej opartej na komputerach osobistych i sieci internetowej.   Idee, które McLuhan promował od początku lat sześćdziesiątych – globalna wioska oraz media elektroniczne jako czynniki zmieniające świadomość i ostatecznie prowadzące do globalnej harmonii, miały znaczący wpływ na kształtowanie się wyobraźni świata zachodniego. Jednak u podstaw koncepcji McLuhana nie leżała fascynacja nowymi technologiami, lecz pierwotnymi formami myślenia i wyrazu – koncepcją języka, w której między słowami i rzeczami zachodzi intymna więź, oraz pierwotnym logosem ukrytym w aforyzmach i paradoksach. Przez cały okres swojej intelektualnej działalności, której początek wyznacza napisanie pracy doktorskiej poświęconej sporowi między sztukami należącymi do trivium, aż po swoją ostatnią, wydaną pośmiertnie książkę, której ambicją było wyjaśnienie procesu ewolucji technicznej oraz jego psychicznych i społecznych następstw, McLuhan jest wierny wizji świata, w której kosmos i język są ze sobą zespolone.  Teoretyczną podstawę, która pozwoliła połączyć tak odległe obszary, McLuhan odnalazł w Nauce nowej – dziele osiemnastowiecznego filozofa Giambattista Vico. Naukę nową McLuhan interpretuje jako wizję cyklicznego rozwoju historii, u podstaw którego leżą przemiany aparatu percepcyjnego wywołane innowacjami społeczno-technicznymi. Przy czym oryginalność odczytania Nauki nowej włoskiego filozofa przez McLuhana polega na zastosowaniu Vikiańskich kategorii do kultury współczesnej, którą autor Galaktyki Gutenberga rozumie jako powrót do epoki bogów i bohaterów, do czasu mądrości poetyckiej, w której wiedza bazowała na zmysłach, pamięci i wyobraźni, a ujęta była w formę poezji i mitu. Stąd zdaniem McLuhana bierze się konieczność sformułowania kolejnej nauki nowej – nauki, która uznając za specyfikę kultury elektronicznej centralne miejsce doświadczenia estetycznego we wszelkich działaniach podejmowanych przez człowieka (ricorso mądrości poetyckiej), wyjaśni proces ewolucji technicznej oraz jego psychiczne i społeczne następstwa.     

Polscy świadkowie GUŁagu. Literatura łagrowa 1939-1989

Izabella Sariusz-Skąpska

"We wrześniu 2012 w Bykowni pod Kijowem poświęcono Polski Cmentarz Wojenny. W lesie znanym jako wielkie cmentarzysko ofiar stalinowskiej Wielkiej Czystki 1937, u stóp drzew, które pamiętają tamte straszne czasy, pojawiły się granitowe tabliczki z polskimi nazwiskami, datami urodzin, stopniami wojskowymi i policyjnymi, z funkcjami, jakie w II Rzeczypospolitej pełnili ci ludzie. W stóp bykowniańskich sosen i brzóz granitowe tabliczki epitafijne opowiadają historię 3435 osób, należących do Ofiar Zbrodni Katyńskiej. Po 72 latach od zbrodni tabliczki lśnią w słońcu i opowiadają historię każdej z Ofiar. Rodziny Katyńskie – córki i synowie, wnuki i prawnuki - przywiozły tutaj z Polski kwiaty i biało-czerwone wstążki, na symbolicznych mogiłach pojawiły się woreczki z polską ziemią i fotografie rodzinne, różańce i kopie obrazów, którego wiszą w dalekich domach... Snuje się opowieść. Nazajutrz po poświęceniu czwartego – po Katyniu, Charkowie i Miednoje – cmentarza katyńskiego wsłuchiwałam się w opowieści granitowych epitafiów, wędrując ścieżką otaczającą polską nekropolię pod Kijowem. Parokrotnie mijałam dziwne zawiniątko, aż wreszcie przyjrzałam się bliżej: ktoś położył tutaj książkę. To były wspomnienia Urszuli Muskus, wersja anglojęzyczna jej książki Długi most. Tekst pisany w latach 60., został wydany pośmiertnie, a zawiera historię uwięzienia i zesłania, które autorce zabrały wiele lat życia: od 1939 do 1956. Ktoś (zapewne wnuczka lub prawnuczka) przywiózł to świadectwo i na karteczce dopisał prośbę do przechodnia, aby zabrał książkę, przeczytał i podał dalej. Widok od lat znajomego tekstu, widzianego w tak niezwykłych okolicznościach i otoczonego takim przesłaniem, upewnił mnie, że nie można ustawać i trzeba nadal opowiadać o tym, czego doświadczyli polscy świadkowie GUŁagu w odległych już wprawdzie, ale wciąż nieznanych do końca latach. Niniejsza książka to pisany przed laty i uzupełniany rekonesans wśród tekstów polskiej literatury łagrowej – o odmienności przestrzeni „innego świata”, do jakiego po 1939 roku trafili obywatele Rzeczypospolitej, o innym „czasie”, który liczyli jako łagiernicy i zesłańcy, i wreszcie o innych ludziach, których „tam” spotkali. Nie chcieli epatować doświadczonym złem ani doznanym cierpieniem. Pisali, aby zachować pamięć. Warto czytać ich świadectwa i pamiętać”.   Izabella Sariusz-Skąpska

Skalpel \'68. Kampania antysemicka w środowisku szczecińskich lekarzy

Magdalena Ptaszyńska, Radosław Ptaszyński

Książka Magdaleny i Radosława Ptaszyńskich doskonale pokazuje, jak skalpel propagandy i nagonki Marca 1968 r. przeciął życie szczecińskich Żydów. Jej wyjątkowość to ukazanie mechanizmów wielkiej historii z perspektywy indywidualnych losów. Rozmowy z emigrantami, trud pracy w archiwach i ciekawa narracja pozwoliły na stworzenie swego rodzaju pomnika. Powstał w ten sposób fragment listy strat polskiej medycyny. Dzięki tej książce "obecność nieobecnych" staje się bliska każdemu, kto zechce po taką lekturę sięgnąć. Róża Król, przewodnicząca Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Szczecinie Tę książkę czyta się dobrze, liczne cytaty ze wspomnień, relacje, wreszcie koncentracja na bohaterach z krwi i kości powodują, że mamy do czynienia z wartką, wciągającą narracją. Są to losy, które mogłyby stać się kanwą dla pasjonującej opowieści fabularnej. Na takich składowych jak sielanka, napiętnowanie, wygnanie, życie na nowo, zbudowana została przecież nie jedna powieść i film. Marcin Zaremba, Uniwersytet Warszawski Docenić należy pomysłowość i konsekwencję Autorów w dociekaniu prawdy, co wbrew pozorom nie było sprawą łatwą, ponieważ temat wciąż wywołuje mnóstwo emocji. Autorzy opisują przeszłość i teraźniejszość szczecińskich medyków pochodzenia żydowskiego z godnym podziwu znawstwem i biegłością, nie zapominając przy tym o znaczeniu współczynnika humanistycznego. Eryk Krasucki, Uniwersytet Szczeciński Magdalena Ptaszyńska - lekarz Oddziału Chirurgii Ogólnej, Transplantacyjnej i Naczyniowej Samodzielnego Publicznego Wojewódzkiego Szpitala Zespolonego w Szczecinie; doktorantka Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego. Radosław Ptaszyński - politolog, socjolog, historyk; profesor w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Szczecińskiego; sekretarz redakcji "Polish Biographical Studies"; nominowany do Nagrody Historycznej im. Kazimierza Moczarskiego (2019), Nagrody im. Oskara Haleckiego w konkursie "Książka Historyczna Roku" (2018, 2019), Nagrody im. Jana Długosza (2019). Laureat Zachodniopomorskiego Nobla.