Polska jako junior partner? Szkice o polskiej polityce od elekcji Stanisława Augusta do upadku PRL

Lech Mażewski

Zebrane w niniejszym tomie szkice o polskiej polityce z ostatnich dwóch i pół wieku łączy myśl, na którą bodajże jako pierwszy zwrócił uwagę Niccolò Machiavelli, iż istnieją dwa światy: świat osobistej moralności jednostek i świat politycznej organizacji, oparte na funkcjonowaniu dwóch różnych kodeksów etycznych. Myśl o istnieniu dwóch rodzajów etyki rozwinął Max Weber. Jego zdaniem polityk powinien kierować się etyką odpowiedzialności, a nie etyką przekonań. Myśl Machiavellego i Webera o istnieniu dwóch etyk uświadamia nam, że według innych kryteriów powinniśmy oceniać zachowania Polaka w roli obywatela, żołnierza, naczelnego wodza i polityka, co szczególnie ważne jest w odniesieniu do Polski popadającej od początku XVIII wieku w zależność od Rosji. W niniejszym tomie staram się przybliżyć najważniejsze momenty z dziejów Polski, począwszy od XVIII wieku, kryteria ich oceny czerpiąc z zasad etyki odpowiedzialności, które powinny były także przyświecać protagonistom opisywanych wydarzeń. Są to sprawy bardzo dyskusyjne, a mój pogląd na nie może mieć charakter mocno subiektywny. Wątpię bowiem, aby istniała jakaś obiektywna wersja historii, poza ustaleniami co do zaistnienia (lub nie) jakichś faktów. Historia to przede wszystkim kwestia narzucanej nam narracji. Nie mając wystarczającej siły, aby tego dokonać, mogę jedynie swoje stanowisko poddać pod rozwagę czytelnika. Ostatecznie to do niego należy osąd.   Lech Mażewski – dr hab., historyk prawa, politolog, publicysta historyczny. Autor m.in. książek Powstańczy szantaż (2001, 2004) oraz Oblany egzamin z polityki. O narodzinach, istnieniu i upadku państwa polskiego w latach 1806–1874 (2016).

Szczęśliwe winy teolingwizmu. Polska poezja po roku 1968 w perspektywie postsekularnej

Piotr Bogalecki

Czy w polskiej poezji ostatniego półwiecza mamy do czynienia ze zjawiskami, przy opisie których należałoby zwrócić się ku współczesnej myśli postsekularnej? Może wydawać się, że niekoniecznie, a pole duchowych poszukiwań w stosunkowo zgodny sposób podzieliły w niej legitymująca się długą tradycją poezja religijna oraz nowoczesny wariant literackich poszukiwań sacrum, jakim pozostaje szeroko rozumiana poetyka epifanii. Z jednej strony zatem – Twardowski, Kamieńska, Wojtyła czy Wencel; z drugiej – Miłosz, Zagajewski, Krynicki czy Hartwig. Jeżeli istniała jakaś „trzecia droga”, na której duchowe eksploracje prowadzono w odmienny sposób, wychodząc od żywej mowy i pozostając wiernymi przekonaniu, że w poezji „trzeba badać język. Język wszystko powie”, to wyznaczają ją praktyki twórcze takich autorów, jak Witold Wirpsza, Tymoteusz Karpowicz, Krystyna Miłobędzka czy Stanisław Barańczak. Funkcjonując w specyficznym polityczno-społecznym klimacie PRL-u, w którym religia pełniła nader istotną polityczną rolę, wymienieni, niejako z założenia „nieufni”, poeci-lingwiści nie mogli nie nadstawić uszu ku językowi religijnemu. Zaowocowało to pojawieniem się unikalnej formuły poetyckich poszukiwań duchowych, która z dzisiejszego punktu widzenia jawi się jako postsekularna avant la lettre, a której niezbywalną, formotwórczą energią okazała się stała dyspozycja lingwistyczna. Przedwieczny Logos zanurza ona w bystrej rzece ruchliwych logoi, ostateczność dogmatu – w gwarnej mowie wszystkich naszych świeckich spraw, Odpowiedź Teologii – w pytaniach teolingwizmu. Piotr Bogalecki – literaturoznawca, adiunkt w Katedrze Literatury Porównawczej Uniwersytetu Śląskiego. Jego monografia „Niedorozmowy”. Kategoria niezrozumiałości w poezji Krystyny Miłobędzkiej (Warszawa 2011) otrzymała nagrodę Narodowego Centrum Kultury za najlepszą pracę doktorską z zakresu nauk o kulturze. Współredagował m.in. antologię Drzewo Poznania. Postsekularyzm w przekładach i komentarzach (Katowice 2012) oraz książkę zbiorową Więzi wspólnoty. Literatura – religia – komparatystyka / The Ties of Community. Literature, Religion, Comparative Studies (Katowice 2013).

Franciszek Szlachcic (1920-1990). Biografia między służbami specjalnymi a polityką

Anna Sobór-Świderska

Autorka opisuje życie i działalność Franciszka Szlachcica - człowieka z nizin społecznych, który po drugiej wojnie światowej wkroczył na salony władzy Polski Ludowej. Próbuje odpowiedzieć na pytanie o powody, dla których związał się z ruchem komunistycznym, ukazuje mechanizmy awansu "po linii" służb specjalnych do stanowiska ministra spraw wewnętrznych. Stara się odnaleźć miejsce tej postaci w sporach wewnątrzpartyjnych i wąskich kręgach kierowniczych PZPR-u, zastanawiając się, czy Szlachcic, biorąc udział w grze o władzę u boku Edwarda Gierka, rzeczywiście zajmował pozycję "drugiego" człowieka w partii i państwie. Szuka przyczyn upadku tego polityka i powodu zamknięcia przed nim drogi powrotu, umieszcza go wreszcie w szerszym kontekście awansu ludzi służb specjalnych do aparatu władzy. Porównuje jego pozycję i zakres władzy z innymi osobami z kręgów kierowniczych PZPR na przestrzeni jej istnienia. W końcu otwiera pole do dalszej dyskusji nad relacjami ludzi służb i członków ścisłego kierownictwa PZPR-u ze stroną radziecką, a także możliwościami wpływu poszczególnych osób na obraz polskiej sceny politycznej przekazywany do Moskwy. Autorka nie wpisuje się w tak obecnie modną i popieraną politykę historyczną, a wręcz dystansuje się od niej. (...) Pisząc biografię swojego bohatera, odrzuca więc kolor czarny, pragnie wydobyć z historii PZPR i PRL wszelkie odcienie szarości, chce pokazać uwarunkowania, dylematy, racje i emocje ludzi zaangażowanych w ten system. Nie ma w pracy epitetów, są fakty i ich analiza. (...). Należy podkreślić fakt szerokiego kontekstu społecznego i politycznego, w którym umieszcza swojego bohatera. W jej wykonaniu jest to nie tylko biografia polityczna Szlachcica, ale kawałek dobrze pokazanej historii politycznej czterech dekad Polski. dr hab. Zbigniew Siemiątkowski Anna Sobór-Świderska - ur. w 1977 r. w Krakowie, absolwentka Wydziału Historycznego Uniwersytetu Jagiellońskiego. Doktoryzowała się w 2007 r. u prof. dr hab. Ireny Paczyńskiej. Specjalizuje się w historii najnowszej Polski, a w szczególności w biografistyce, badaniach nad dziejami PZPR oraz relacjami pomiędzy partią komunistyczną w Polsce i w ZSRR. Autorka biografii Jakuba Bermana, która została wyróżniona przez IPN nagrodą za "Najlepszy Debiut Historyczny" 2007 r. Przetłumaczyła i opracowała dziennik oficera KGB, pracującego w Polsce płk Siergieja A. Kormilca. Publikowała na łamach "Dziejów Najnowszych" i "Studiów Historycznych". Współpracuje z redakcją Polskiego Słownika Biograficznego. W latach 2008-2020 asystent, a następnie adiunkt w Zakładzie Historii Polski Najnowszej Instytutu Historii UJ. Obecnie pracuje nad monografią poświęconą związkom polskiego i radzieckiego kierownictwa partyjnego w latach 1944-1980 uwzględniającą kanały łączności, przepływ i obieg informacji na linii Warszawa - Moskwa

Po metaetyce. Dobro i powinność w etykach naturalistycznych

Piotr Makowski

Etyka nie jest dziś martwa, jak chcą twierdzić niektórzy. Chodzi bowiem o to, by zrozumieć i do końca przemyśleć konsekwencje odmetafizycznienia oraz przemiany statusu etyki ze względu na normatywną przemianę samej sfery praktyki. Jedno i drugie powoduje, że narzędzia, za pomocą których dawniejsza etyka budowała normatywne konstrukty o uniwersalistycznym zasięgu – przekonana o ich autorytatywności – są w dużej mierze bezużyteczne. Odpowiednim współcześnie stanowiskiem filozoficznym dla rozumienia etyki i rozwiązywania problemów praktycznych okazuje się naturalizm – kładący nacisk na krytyczną refleksję, wolną od metafizycznych mrzonek i teologicznie obciążonych konstruktów, pilnujący zgodności pojmowania tego, co praktyczne, z naukowym obrazem świata, ale i unikający scjentystycznego redukcjonizmu. Nie da się dziś uprawiać etyki bez świadomości tego, iż nie może ona być sprzeczna z szeroko uznawaną i empirycznie potwierdzoną wiedzą naukową. (…) tylko w oparciu o zaplecze naturalistyczne można dziś przekonująco rozwiązywać problemy takie, jak aborcja czy eutanazja. Etyka naturalistyczna ma charakter redukcjonistyczny wyłącznie w aspekcie metodycznego wystrzegania się nadmiaru pojęciowych wydatków w rozumieniu podmiotowości praktycznej i statusu akceptowanych przez nas sądów etycznych. Taki „redukcjonizm” można uznać za konstytutywny dla naturalizmu w etyce o tyle, że bez niego sądy na temat dobra i powinności tracą swoją przedmiotową sensowność i związek z doświadczeniem, czyniąc z etyki dziedzinę, w której pojawiają się tajemnicze, metafizyczne „artefakty”. (z Rozważań końcowych: Metaetyka po metaetyce: naturalizacja podstaw etyki)

The Victorian Royal Nursery, 1840-1865. Creation, Organisation, Staff, Financing

Mariusz Misztal

The Victorian Royal Nursery attempts to shed more light on the nursery for the children of Queen Victoria. It examines the creation, organisation, and financing of the nursery, with a consideration of the most important individuals who looked after the Royal children, namely the medical staff, wet nurses, monthly nurses, permanent nurses, governesses and subgovernesses. The study is based mostly on the numerous unpublished documents from the Royal Archives at Windsor as well as the hitherto little-known or unknown sources like the journal of the royal accoucheur Dr Robert Ferguson or the diary of head-nurse Mrs Ann Thurston. From the review of The Victorian Royal Nursery, 1840–1865: This is an original and important research project […]. In The Victorian Royal Nursery Mr Misztal brings a scholarly, tightly-focussed approach to a part of the Victorian Royal Household which until now has only received passing references in the literature. This superb study gives a full, definitive account of a part of the life of Queen Victoria which has been largely neglected […]. No one has written in such detail about the royal nursery, and that in itself represents a vital contribution to royal scholarship. The new material which Misztal has discovered sheds new light on the Queen’s mental and emotional state after childbirth… This gives substance to Albert’s later fears about Victoria’s mental state and the rumours that she had inherited the madness of King George III. […] The footnotes are excellent and full of additional material [...]. This is an outstanding piece of research. It is a definitive account, and it will become indispensable. Professor Jane Ridley, author of Bertie: A Life of Edward VII and Queen Victoria: A Short Life

Światło wiedzy zdeprawowanej. Idee niemieckiej socjologii i filozofii (1933-1945)

Stanisław Tyrowicz

"Chciałem poznać przebieg i przyczyny deprawacji sławnej niegdyś niemieckiej socjologii oraz filozofii i przyjrzeć się światłu użyczanemu przez nie zdehumanizowanej dyktaturze, występującej pod mianem Trzeciej Rzeszy". Nie była to - pisze autor - praca radosna. "Temat narzucał się natrętnie. Do niewiedzy i ciekawości doszło przekonanie o jego ogólniejszej doniosłości, a meandry własnej biografii dostarczyły argumentów przeciwko tematom alternatywnym". Stanisław Tyrowicz był człowiekiem znakomitego umysłu i pięknego charakteru. Biografię miał - jak wielu ludzi z jego pokolenia - niełatwą. W młodości przeżył fascynację komunizmem. W epoce Polskiego Października był rzecznikiem radykalnej destabilizacji. Odwrót od Października spowodował, że - jako jeden z pierwszych - rozstał się z czerwoną legitymacją PZPR. Został uczonym w Katedrze Historii Myśli Społecznej Uniwersytetu Warszawskiego, kierowanej przez prof. Ninę Assorodobraj-Kulę. Książka ta jest pionierską analizą dziejów humanistyki III Rzeszy. Autor stawia zarazem materiałowi historycznemu pytania współczesne: o relacje świata władzy totalitarnej ze światem nauk humanistycznych; o mechanizmy niszczenia nauki przez funkcjonariuszy partii wyposażonej w jedynie słuszną ideologię; o degenerację pojęcia narodu w publikacjach ideologów nazizmu; wreszcie o degenerację samego narodu deprawowanego nazistowską nauką, kulturą i propagandą. To bardzo pouczająca lektura i bezcenne źródło wiedzy o epoce nazizmu. Trzeba też pamiętać o jej kontekście polskim. Powstała w II połowie lat 60., a obroniona została jako dysertacja doktorska w czerwcu 1968 r. Był to czas, gdy drętwa i nudna ideologia PZPR nabrała nieoczekiwanej dynamiki, wzbogacona o wątki faszystowskiei antysemickie. Dlatego książkę Stanisława Tyrowicza należy czytać również jako swoistą odpowiedź na ekscesy polskiego komunizmu, przyodzianego w barwę brunatną.

W kraju pełnym tematów. Kazimierz Wyka jako krytyk poezji

Paweł Mackiewicz

Książka Pawła Mackiewicza w sposób niezwykle ciekawy, kompetentny i  odkrywczy omawia dokonania Kazimierza Wyki jako krytyka poezji, a przy okazji ukazuje jego działalność w okresie II wojny i po jej zakończeniu, tym samym uzupełniając już istniejące prace na temat przedwojennego okresu działalności autora Starej szuflady. Paweł Mackiewicz weryfikuje tradycyjne ustalenia, przekonująco akcentując przede wszystkim związki, jakie łączyły światopogląd krytyczny Kazimierza Wyki z egzystencjalizmem, a także zastanawia się nad skomplikowanymi, jak się okazuje, relacjami łączącymi krytyka z szeroko rozumianą filozofią marksistowską (specyficznie rozumianą dzięki Brzozowskiemu i Sorelowi, a potem Lukácsowi), o czym nikt dotąd nie pisał tak szeroko. Autor omawia krytyczne spotkania Wyki z najważniejszymi dlań poetami, a więc kolejno z Miłoszem, Baczyńskim, Tuwimem, Różewiczem, Białoszewskim. W zakończeniu Mackiewicz odtwarza i komentuje spór, jaki prowadził autor Łowów na kryteria z Arturem Sandauerem. Maciej Urbanowski

Wielojęzyczność jako wyzwanie społeczne, kulturowe i edukacyjne

Anna Żurek

Książka stanowi owoc wspólnych dyskusji prowadzonych podczas spotkań Zespołu Języka Polskiego poza Granicami Rady Języka Polskiego przy Prezydium PAN w latach 2021 i 2022 z różnymi naukowcami z Polski i zagranicy. Co ważne, ukazuje kierunki współczesnych badań polonistycznych nad wielojęzycznością postrzeganą jako wyzwanie społeczno-kulturowe, językowe i edukacyjne. Wielopłaszczyznowa perspektywa podkreśla interdyscyplinarny charakter omawianego zjawiska oraz jego wewnętrzną złożoność. Kontakty języka polskiego dotyczą różnych kontekstów, w tym badań dwujęzyczności polsko-portugalskiej i portugalsko-polskiej w Brazylii, dwujęzyczności ukraińsko-polskiej w Polsce, dwujęzyczności angielsko-polskiej w Wielkiej Brytanii, wielojęzyczności rumuńsko-ukraińsko-rosyjsko-polskiej oraz wielojęzyczności rodzin polsko-egipskich. Całość zamyka prezentacja działalności Zespołu Języka Polskiego poza Granicami Kraju, a w szczególności cyklu, dzięki któremu powstała prezentowana monografia. Wyniki badań bilingwizmu prowadzone w różnych aspektach, środowiskach, przy zastosowaniu zróżnicowanych metod są przydatne w lingwistyce, glottodydaktyce, logopedii, socjolingwistyce. Jak wynika z zaprezentowanych tekstów wiele zagadnień ma walor perspektywiczny, wymaga dalszych pogłębionych analiz. Tym bardziej że Polska z kraju monolingwalnego staje się krajem wielojęzycznym. z rec. prof. dr hab. Elżbiety Sękowskiej, UW Tom dotyczy aktualnej problematyki, wciąż niewystarczająco opisanej w polskim językoznawstwie, a poszczególne rozdziały powinny zainteresować zarówno językoznawców, jak i przedstawicieli innych dyscyplin. z rec. dr. hab. Michała Głuszkowskiego, prof. UMK Redaktor serii dr hab. Anna Żurek pracuje na Uniwersytecie Wrocławskim jako badaczka i dydaktyczka, kieruje Szkołą Języka Polskiego i Kultury dla Cudzoziemców UWr, jest pomysłodawczynią serii wydawniczej "Glotto-Logo", poświęconej zagadnieniom związanym z nauczaniem języka polskiego jako obcego, drugiego, odziedziczonego, a także z wielojęzycznością i logopedią. Jej zainteresowania naukowe obejmują zagadnienia z zakresu: teorii akwizycji języka, bilingwizmu, etykiety językowej, dydaktyki i metodyki języka polskiego jako obcego, komunikacji międzykulturowej oraz edukacji dzieci z doświadczeniem migracyjnym (w tym uchodźczym). Szczegółowe informacje o Autorkach i Autorach poszczególnych tekstów znajdują się na końcu książki.