Rodzina w czasach przełomów. Literackie diagnozy od XIX do XXI wieku

Beata Nowacka, red. Krystyna Kralkowska-Gątkowska

Spektrum badawcze niniejszego tomu zostało zakreślone szeroko – temat literackich rodzin analizowany jest w tekstach poetyckich, prozatorskich, dramaturgicznych oraz niefikcjonalnych (m.in. epistolografia, wywiad rzeka, reportaż). Kanwą refleksji staje się z jednej strony literatura zbeletryzowana, z drugiej zaś – wykorzystująca tworzywo biograficzne (np. Broniewski) i autobiograficzne (m.in. Ferenc, Stryjkowski, Wańkowicz). Wybór rozległego, liczącego z górą dwa wieki okresu, podyktowany został zapoczątkowaniem na przełomie XIX i XX wieku procesów renegocjowania dotychczasowego patriarchalnego modelu rodziny, osłabienia jej spoistości na skutek zachwiania pozycji ojca, relatywnego wzmocnienia roli matki, zmian w obrębie więzi małżeńskiej oraz w relacjach rodziców i dzieci. Procesy te, w różnym nasileniu, występują we wszystkich warstwach i grupach społecznych. Presja przeobrażeń ekonomicznych, wpływ wynalazków technicznych, emancypacja kobiet, tasowanie się warstw społecznych i polityczne przełomy to tylko niektóre przyczyny rewolucyjnych zmian w tradycyjnej strukturze rodzinnej. Wszystkie one znajdują odzwierciedlenie w rewizji idealistycznej mitologii polskiej rodziny, zakorzenionej w literaturze staropolskiej i romantycznej. Autorzy przedstawionych w zbiorze szkiców podjęli próbę zbadania głębokości owej rewizji, zwracając uwagę na pojawienie się w literaturze przełomu wieków XIX i XX, obok archetypu rodzinnego domu, rozpatrywanego w kilku mitycznych „przestrzeniach”, problemu „bezdomności”, pojmowanej jako „wygnanie”, „tułanie się bez celu”, „ukierunkowane poszukiwanie nowego domu”, „nowego sposobu zamieszkania”, „nowej definicji swojskości”, ale też jako „buntownicze akcentowanie nomadyzmu z wyboru”, gdy „dom” okazuje się synonimem piekła moralnych tortur, symbolem egzystencjalnej pułapki czy po prostu – nudy.

Utrata i żałoba. Teoria i praktyka

red. Anita Gałuszka, Renata Kleszcz-Szczyrba

„Umieranie, śmierć, żałoba i osierocenie to zagadnienia o charakterze uniwersalnym, poruszane w  obrębie wielu dyscyplin naukowych, wśród których psychologia,  antropologia,  filozofia,  a  także  kultura  i sztuka  poświęcają  im szczególną uwagę. Silna tendencja do tabuizacji tematyki śmierci, umierania i żałoby obliguje środowiska naukowe do bardziej uważnego zajmowania się nią, wbrew obowiązującym trendom i modom. Dysocjowanie się od tematów wywołujących trudne emocje, które jest domeną współczesnego człowieka, każe nauce, zupełnie paradoksalnie, asocjować się z nimi, poznawać i zgłębiać. Współczesny człowiek zdaje się żyć tak, jak gdyby śmierci nie było, jakby go nie dotyczyła, a przynajmniej stanowiła zjawisko tak odległe, że niezasługujące na głębszą uwagę. Równocześnie, zupełnie przewrotnie, jest ona (śmierć) wszechobecna w przekazach medialnych,  stanowiąc  gwarancję  wzrostu  poczytności  czy  oglądalności.  To zastanawiające, że potrzeba dzisiaj „debatować” o żałobie (na forum społecznym i     naukowym), zamiast pozwalać jej „wybrzmieć” (w psychice jednostki). Każda strata, jeśli stanowiła wartość dla tego, który traci, wymaga okresu adaptacji do niej. Proces żałoby wyznacza rytm tej adaptacji. Każda śmierć osoby bliskiej i każda żałoba po śmierci osoby bliskiej rozgrywają się jednocześnie na kilku płaszczyznach: wewnątrzpsychicznej, związanej z przeżywaniem żalu po  stracie;  interpersonalnej,  związanej  z dynamiką  wsparcia  i pomocy;  kulturowej, związanej z rozumieniem śmierci, rytuałami pożegnania, miejscami pamięci, itp. W monografii każda z tych płaszczyzn zostaje w mniejszym lub większym stopniu wypełniona. Pierwsza część monografii nawiązuje do psychologii i filozofii śmierci, druga traktuje o śmierci w kulturze i sztuce, w trzeciej poruszane są zagadnienia diagnozy i pomocy psychologicznej w sytuacji straty, a  czwarta skupia się na bardzo specyficznej stracie (prenatalnej i perinatalnej), którą społeczeństwo dopiero uczy się konstruktywnie przeżywać. Autorzy  poszczególnych  rozdziałów  reprezentują  różne  dziedziny  nauki i  praktyki, dzięki czemu monografia prezentuje obraz utraty i żałoby niezwykle bogaty i zróżnicowany. Oddając do Państwa rąk niniejsze opracowanie, żywimy nadzieję, że stanie się ono źródłem pogłębionej refleksji na temat umierania, śmierci i żałoby. Mamy nadzieję, że będzie to refleksja daleka od współczesnych tendencji, które zapraszają do „psychologicznej ucieczki” od tematyki śmierci. Wszak śmierć od zawsze była i na zawsze pozostanie częścią życia...” (Wstęp)

My i Inni - ewolucja wyobrażeń. Polski dyskurs prasowy w świetle imagologii i pamięci zbiorowej

Aleksandra Niewiara

[…] w praktyce psychoanalitycznej mówienie pacjenta o przeszłości własnej przynosi ujawnienie i wyleczenie kompleksów. Chyba to samo można powiedzieć o zbiorowościach. Z chęci zrozumienia siebie i własnej wspólnoty, z duchowej potrzeby, z pewnego imperatywu wyrastają prace naukowe, dzieła literackie, artystyczne dotyczące zagadnień niby pamiętanych, ale w publicznym dyskursie omówionych niewystarczająco. Wzbudzają tym większe kontrowersje, im mniej uwagi wcześniej danej kwestii poświęcono. Również w tej książce poruszono tematy pamiętane i zapomniane. Dotyczą one ludzi postrzeganych w swych grupach narodowych, reprezentujących państwa i ich związki, ludzi tworzących w swych wysiłkach unikalny świat znanej nam cywilizacji XX i XXI w. Ambicją autorki jest co najmniej ukazanie wielu z nich w zapomnianym współcześnie świetle. (z książki)

Kobiety i władza w czasach dawnych

Agata Aleksandra Kluczek

Książka składa się z dwudziestu pięciu studiów poświęconych obecności kobiet w świecie władzy w epokach dawnych od Imperium Rzymskiego – przez Cesarstwo Bizantyjskie i monarchie średniowieczne – po Rzeczpospolitą szlachecką. Zamieszczono w niej rozważania teoretyczne obrazujące możliwości zaistnienia kobiet w życiu politycznym, odwołano się do wykreowanych przez tradycję literacką obrazów kobiet władczych i ambitnych politycznie, jak też pokazano konkretne sytuacje, w których reprezentantki tytułowych czasów dawnych sięgnęły po władzę i ją sprawowały. Rozważania oparte są na różnorodnych źródłach i komentowane przy wykorzystaniu obfitej literatury. Książka może zainteresować liczne grono czytelników, przede wszystkim profesjonalnych historyków, ale także przedstawicieli innych dyscyplin naukowych, a także amatorów „historii kobiecej”. Recenzja książki ukazała się na stronach czasopisma internetowego „Sprawy Nauki” nr 2 (207) luty 2016.

Dośpiew o twórczości wielkich romantyków polskich (Mickiewicz, Słowacki, Krasiński) z sędziwym klasykiem (Koźmian) w tle

Marek Piechota

Użyty w tytule termin „dośpiew” został objaśniony w Przedsłowiu, które zawiera też przekonanie, że zbyt mocno dotąd podkreślaliśmy romantyczny indywidualizm, podczas gdy współcześnie, w czasach relacji społecznych zdominowanych przez przywódców zarządzających konfliktem (divide et impera), wypada utwierdzać uczestników życia kulturalnego w tym, że romantycy także rozmawiali z klasykami, nie tylko się z nimi kłócili czy prowadzili walkę – estetyczną, etyczną, polityczną, społeczną. Prowadzili też dialog z sobą, choć niekiedy spór stawał się aż tak gorący, że zanosiło się na pojedynek. Romantyzm będzie tak długo z nami, niekiedy jako przestroga, jak długo będziemy aktualizować wiedzę o tej epoce i jej twórcach. Publikacja składa się z siedmiu rozdziałów bardzo zróżnicowanych pod względem tematycznym i gatunkowym (są tu i wypowiedzi eseistyczne, i klasyczna rozprawa historycznoliteracka oraz naukowa recenzja ważnej monografii...). Niejako na drugim planie książka ta ujawnia także kulisy warsztatu doświadczonego wieloletnią praktyką badawczą i pisarską naukowca, humanisty, erudyty...

Kultura pisma i książki w żeńskich klasztorach dawnej Rzeczypospolitej XVI-XVIII wieku

Jolanta Gwioździk

Uchwały soboru trydenckiego (1545–1563) – stanowiące reakcję na reformację i poglądy Marcina Lutra na monastycyzm – wpłynęły na odnowę życia religijnego i zakonnego w całej ówczesnej katolickiej Europie. Rozwój duchowej żarliwości, zwłaszcza w pierwszej połowie XVII w., powodował reformowanie dawnych zakonów i zakładanie nowych fundacji, a jednocześnie organizowanie żeńskich wspólnot, nastawionych na pełnienie praktycznych funkcji w społeczeństwie. W XVI–XVIII wieku w Rzeczypospolitej Obojga Narodów działały klasztory kontemplacyjne rożnej tradycji zakonnej: franciszkańskiej (bernardynki, klaryski), augustiańskiej (dominikanki, norbertanki, brygidki) oraz zakony mnisze (benedyktynki, cysterki). Do Polski sprowadzono także zakony funkcjonujące już od średniowiecza (augustianki, karmelitanki dawnej obserwancji) oraz nowo powstałe bądź reformowane (karmelitanki bose, sakramentki, wizytki). W 1772 r. w Koronie były 83 żeńskie klasztory klauzurowe (z czego w Małopolsce – 29, w Wielkopolsce – 18, na Mazowszu z Podlasiem – 15, na Pomorzu – 7). Na terenach litewsko-ruskich w okresie staropolskim działało 69 wspólnot zakonnych. Współcześnie zainteresowanie żeńską kulturą zakonną przejawiają przede wszystkim mediewiści, badający zarówno różne przejawy funkcjonowania poszczególnych klasztorów i wybrane aspekty życia zakonnic, jak również opracowujący syntezy najważniejszych problemów, np. duchowości (Jacques Le Goff, Clifford Lawrence, Regine Pernoud). W odniesieniu do okresu potrydenckiego analizuje się m.in. sytuację zakonnic w określonym momencie historycznym, w danym miejscu lub w konkretnym klasztorze. Powstają też prace odnoszące się do kultury i historiografii zakonnej oraz piśmiennictwa i książki w tym środowisku; często badania te wpisują się w nurt „feministyczny” lub mają charakter komparatystyczny. (Z Przedmowy)

W przestrzeniach kultury. Studia interdyscyplinarne

red. Beata Gontarz, Magdalena Kempna-Pieniążek, Anna Maj

Seria: Media i Kultura (1), ISSN 2719-9789   Złożone w monografię teksty, odmienne w założeniach, w przyjętej metodologii, w wyborze (niekiedy punktowym) materiału, który stał się podstawą do poczynionych rozpoznań, wchodzą jednakowoż we wzajemne interakcje, tworząc przestrzeń partycypacji praktyk i badawczych, i kulturowych. Zebrane w pierwszej części tomu artykuły prezentują różnorodność konceptualizacji tekstów kultury, rozpoznają modusy i efekty włączania się w jej dziedzictwo, wskazują na aspekty jej współtworzenia i korzystania z niej, eksponują i poddają krytycznej analizie rozmaitość sposobów uczestnictwa w kulturze. Drugą część tomu zdominowały refleksje dotyczące sytuacji (i transformacji) podmiotu, kultury, jej odbiorców, wreszcie: całej humanistyki we współczesnej rzeczywistości medialnej. Podstawowym kontekstem omawianych tutaj przez autorów zjawisk jest rewolucja cyfrowa, której skutki wciąż nie są dla nas w pełni uchwytne. Taka sytuacja nie tylko zmusza badaczy do wypracowywania nowych narzędzi i metodologii, lecz także prowokuje do zadawania pytań o szanse i zagrożenia, jakie stwarzają nowe technologie w zakresie budowania (post)ludzkiej tożsamości, modyfikowania zasad komunikacji społecznej i ustanawiania relacji między kulturą wysoką i niską.

"Podążamy tymi samymi lub podobnymi drogami myślowymi". Tematyka korespondencji logicznej Gottloba Fregego z Giuseppem Peanem, Davidem Hilbertem i Bertrandem Russellem

Gabriela Besler

Korespondencja Fregego z wielkimi matematykami przełomu XIX i XX w., Giuseppe Peanem, Davidem Hilbertem i Bertrandem Russellem miała wielkie znaczenie dla rozwoju logiki, matematyki i filozofii. Russell, w swym pierwszym liście do Fregego, odwołując się do pierwszej książki Fregego Begriffsschrift, formułuje trudność prowadzącą do antynomii. W odpowiedzi Frege odnosi zauważoną trudność do Grundgesetze der Arithmetik i odkrywa antynomię u podstaw swego systemu logicznego, który to system miał umożliwić definiowanie podstawowych pojęć arytmetyki liczb naturalnych i tym sposobem ugruntować arytmetykę. Dyskutowano także nad następującymi tematami: Liczba koniecznych terminów pierwotnych w systemie logicznym. Symbole kwantyfikacji i ich rozumienie. Koncepcja geometrii (oparta na intuicji przestrzennej lub abstrakcyjny system bez interpretacji). Aksjomaty w geometrii (zawsze prawdziwe fundamentalne fakty intuicji lub definicje pojęć pierwotnych). Teoria typów (powinno się mówić o Fregego-Russella teorii typów). Warunki poprawnej definicji (tu warunek istnienia definiowanego obiektu). Rozumienie klasy (abstrakcyjny obiekt czy system fizycznych jednostek). Frege odwołuje się często do swych założeń filozoficzno-semantycznych, a wśród nich do konieczności odróżnienia sensu i znaczenia wyrażeń językowych oraz prawdy i fałszu jako idealnych obiektów do których odnoszą się odpowiednio wszystkie zdania prawdziwe i fałszywe. Wielokrotnie przedstawia także – dyskutując z zwolennikami logiki jako nauki o ludzkim myśleniu – koncepcję obiektywnej myśli, niezależnej od jakiegokolwiek podmiotu poznającego, gwarantującą możliwość uprawiania nauki. Pokazane jest także społeczne tło, w jakim rodziła się logika matematyczna przełomu XIX i XX w. Książka adresowana jest do szerokiego grona czytelników zainteresowanych historią i rozwojem logiki przełomu XIX i XX w.