Sztuki filmowe i filmoznawstwo

1
Ebook

Anatola Sterna związki z kinematografią

Janusz Lachowski

Anatol Stern (1899–1968) był nie tylko poetą awangardowym, prozaikiem, dramatopisarzem oraz tłumaczem, lecz przede wszystkim wielkim miłośnikiem sztuki filmowej – publicystą i teoretykiem oddanym sprawom kina, a także pierwszym w kinematografii polskiej zawodowym scenarzystą z prawdziwego zdarzenia, przy którego udziale nakręcono ponad trzydzieści filmów. Mimo iż nie sposób pisać o wczesnej historii kina rodzimego, nie wymieniając jego nazwiska, ta część twórczości Sterna nie doczekała się dotychczas żadnej obszernej publikacji. Niniejsza monografia wypełnia ową lukę. Może zwrócić uwagę czytelników zainteresowanych kulturą dwudziestolecia międzywojennego, okresu Polski Ludowej i PRL-u, kwestią współpracy pisarzy ze środowiskiem filmowym czy też badaniami archiwalnymi. „Janusz Lachowski podjął temat mało znany i ambitny, problematykę, która wymaga kompetencji zarówno literaturoznawczych, jak i filmoznawczych. Poza tym, co warto podkreślić, optyka tej monografii odbiega znacznie od powszechnej wiedzy i wyobrażeń związanych ze stosunkowo mało znanym dzisiaj twórcą, Anatolem Sternem, kojarzonym zwykle z nurtem poezji futurystycznej. Mamy więc do czynienia z rozprawą w znacznej mierze prekursorską, porządkującą i pogłębiającą wiedzę o ważnej w polskiej literaturze i filmie postaci, eksplikującą niezwykle rozległy wątek w życiu tego oryginalnego i – nie ma już chyba wątpliwości – wielostronnie uzdolnionego twórcy”. Z recenzji prof. dra hab. Jacka Dąbały Janusz Lachowski – filmoznawca, literaturoznawca i badacz rękopisów. Ukończył filologię polską na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej, na tej uczelni uzyskał także stopień doktora nauk humanistycznych. Zajmuje się głównie początkami kina polskiego, prasą i myślą filmową lat dwudziestych i trzydziestych XX wieku, awangardą filmową i literacką, jak również relacjami pomiędzy literaturą a kulturą audiowizualną.

2
Ebook

Autobiografizm filmowy jako ślad podmiotowej egzystencji

Magdalena Podsiadło

Autobiografizm różnego rodzaju wypowiedzi filmowych jest niezaprzeczalnym faktem, a sposób, w jaki się przejawia, wymaga złożonych i precyzyjnych narzędzi badawczych. Tymczasem literatura przedmiotu jest nieliczna i niezupełnie satysfakcjonująca, co może dziwić, zważywszy, że zbliżone obszary tematyczne były eksplorowane wielostronnie i starannie. Mam na myśli problem autora, podmiotu i autotematyzmu. Wyłonił się zatem obszar niespenetrowany dostatecznie, dając tym samym pole do wykazania się inwencją oraz samodzielnością i oryginalnością. Powiedzmy od razu, że autorka nie zawodzi oczekiwań Czytelnika. Jej rozprawa jest interesująca, napisana z polotem i zarazem z respektowaniem reguł warsztatu naukowego, nie brak jej wartości stricte literackich.   Prof. dr hab. Alicja Helman (z rec. pracy)     Tematem rozprawy jest autobiografizm filmowy, próba jego zdefiniowania oraz wyznaczenia głównych nurtów, z których się wywodzi (kina awangardy, undergroundowego oraz nowofalowego). Analiza postawy autobiograficznej twórcy zawartej w dziele wskazuje, że realizuje się ona przez wielogłosowy status „ja” autobiograficznego, reprodukcyjny charakter obrazu, fabularyzację oraz kreację. Ślad-trop, który autor pozostawia w filmie, zwraca się jednocześnie ku niemu samemu. Powtarzające się tropy tworzą natomiast podstawę retoryki twórczości autobiograficznej, czyli katalog najczęściej powracających tropów-sygnałów wskazujących na rzeczywistą osobę autora filmowego. Odmienne sposoby zawierania z widzem paktu autobiograficznego pozwalają uporządkować twórczość autobiograficzną według trzech typów „ja” autorskiego, czyli „ja” empirycznego, porte-parole oraz „ja” sylleptycznego, które stały się podstawą analiz twórczości trojga autorów – odpowiednio: Jonasa Mekasa, Márty Mészáros oraz Jerzego Skolimowskiego.   Magdalena Podsiadło – adiunkt w Instytucie Sztuk Audiowizualnych Uniwersytetu Jagiellońskiego.  

3
Ebook

Autorzy kina europejskiego VII

Patrycja Włodek, Kamila Żyto

Tom, który oddajemy w ręce czytelniczek i czytelników jest już siódmym z międzywydawniczej serii, zainicjowanej przez filmoznawców łódzkich w latach 90. i podjętej przez Instytut Sztuk Audiowizualnych UJ w kolejnych dekadach. Proponujemy autorskie interpretacje twórczości zarówno reżyserów zasłużonych, niekiedy nieco niesłusznie zapomnianych, jak też przedstawicieli młodszego pokolenia, dotychczas nieobecnych w polskim piśmiennictwie naukowym. Wybrane kinematografie europejskie reprezentują pary twórców, bohaterów tomu: Włochy – Amelio Gianni i Valerio Zurlini, Hiszpanię Luis Garcia Berlanga i Juan Antonio Bardem, Szwecję Vilgot Sjöman i Bo Widerberg, Anglię Jack Clayton i Joe Wright, Turcję Nuri Bilge Ceylan i Zeki Demirkubuz, Niemcy Werner Herzog i Margarethe von Trotta, a Francję Leos Carax i Walerian Borowczyk.

4
Ebook

Chopin idzie do kina

Iwona Sowińska

Książka Iwony Sowińskiej Chopin idzie do kina to jedyna tego rodzaju pozycja zarówno w literaturze polskiej, jak światowej. Wymagała ona bowiem podwójnej kompetencji – filmoznawczej i muzykologicznej; tymczasem muzykologowie nie interesują się filmem, a filmoznawcy nie znają się na muzyce. Iwona Sowińska ma stosowne kwalifikacje i kompetencje w obu tych dziedzinach. Swój zamysł wykłada nader prosto: „Chcę w tej książce opowiedzieć o filmowych wizerunkach Chopina i o tym, jak jego muzyka żyje w filmach”. Pozornie takie sformułowanie tematu wyznacza obszar badawczy, ale obszar ten pozostawał dotąd nieoznakowany. Książka składa się z trzech części. Część pierwsza – Wariacje na umykający temat, z podtytułem FilmowE biografiE Chopina – obejmuje wszystkie poświęcone Chopinowi filmy biograficzne, a w każdym razie wszystkie, które się zachowały. Prawdziwym wyzwaniem były jednak części: druga – Muzyka Chopina w filmach zagranicznych – i trzecia – Muzyka Chopina w filmach polskich. Poza fundamentalną trudnością ze zdobyciem materiałów, podstawowym problemem było znalezienie takiego sposobu ich eksplikacji, by nie przypominał sporządzania katalogu i nie sprowadzał się do wyliczania typu „kto, gdzie, kiedy”. Można podziwiać inwencję, talent narracyjny i ekspresję, z jaką autorka zrealizowała swój zamysł. Prof. Alicja Helman   Iwona Sowińska – historyk filmu, absolwentka kulturoznawstwa Uniwersytetu Śląskiego, pracownik naukowy Instytutu Kultury Uniwersytetu Jagiellońskiego. Specjalizuje się w problematyce muzyki filmowej oraz w historii filmu polskiego i europejskiego. Opublikowała monografie: Dźwięki i obrazy. O słuchaniu filmów (2001) oraz Polska muzyka filmowa 1945-1968 (2006, Nagroda im. Bolesława Michałka dla najlepszej książki filmowej roku). Współredaktorka (z Tadeuszem Lubelskim i Rafałem Syską) dwóch pierwszych tomów Historii kina (Kino nieme, 2009; Kino klasyczne, 2011).

5
Ebook

Choroba - ciało - dusza w literaturze i kulturze

red. Justyna Tymieniecka-Suchanek

Projekt konferencji, jak również prezentowany czytelnikom tom jest pierwszą tego typu publikacją w Polsce, która podejmowała zagadnienie językowych/tekstualnych/kulturowych praktyk choroby, analizowała kontekstualizacje ciała chorego w odmiennych dyskursach niż paradygmatyczne critiques/clinique Gilles’a Deleuze’a czy Michela Foucaulta. Publikacja nie ma odpowiednika w literaturze krytycznej: derekonstruuje diagnozowaną przez filozofów, historyków, kulturoznawców, socjologów ciała zmianę paradygmatów kulturowych,  kondycję nowoczesnego, ponowoczesnego, ucieleśnionego podmiotu, matryce nieobecnego-i-obecnego ciała chorego, jego artykulacje, mediacje w Ja-Podmiocie-Pisma-Ciała-Literatury, a jego symptomatologia pozwoliła diagnozować problematykę relacji ciała biologicznego i ciała tekstu, somatyczności i semiologii, symbolologii, tropologii, narracje sôma-sema Kultury (-r)/Literatury (-r), pisalności – konstruować projekt krytyki somatycznej, somatoestetycznej, modalności piszącego się ja w autoperformatywnych (subwersywnych) strategiach wytwarzania. Krytyka somatoestetyczna jest pluralistyczna, multiplikuje domeny konceptualne, operatory konstrukcyjne wielu dyscyplin, tworząc konglomerat wielu języków krytycznych (lingwistyki, komparatystyki, psychoanalizy, semioanalizy, feminizmu, gender, queer, culture stadies, pragmatyzmu). Performatywne reprezentacje Ja-Podmiotu-Pisma-Ciała-Literatury sondowane w odmiennych językach analitycznych pozwoliły kontekstualizować transkulturową, interdyscyplinarną, krytyczną mapę tekstualnych narracji, historii, skryptów sympto-/symbo-/semio-/troplogii choroby (m. in. gruźlicy, anoreksji, bulimii, depresji, uzależnień, chorób nowotworowych, syndromu stresu pourazowego) w somatoestetycznych domenach konceptualnych. Uczestnicy konferencji wypracowali tekstualną nozologię nowoczesnych i ponowoczesnych somatogennych modeli, ich artykulacje w Ja-Podmiocie-Piśmie-Ciała; kreślili heterotopie miejsc, przestrzeni kontroli (społeczno-politycznych i prywatnych) nadzorujących, wykluczających, represjonujących ciało: szpitala, domu (łazienki, kuchni, sypialni) rewaloryzowanych jako szczególne miejsca transgresji: życia/śmierci, zdrowia/choroby, nadmiaru/braku wolności, potwierdzając i wzmacniając stany zdekonstytuowanego podmiotu. Somatyczne doświadczenie aktualizowane przez piszące ciała autorów, mówiące, histeryzujące poetek/pisarek nie były konceptualizowane przez badaczy wyłącznie w dyskursach medycznych, systemie jednostek chorobowych, deskrypcji zespołu objawów, patologii. Autorzy wystąpień konsekwentnie poddawali krytycznemu czytaniu autoperformatywność, transgresywność tekstualnych chorób, matryce cielesnych identyfikacji czytającego/piszącego/oglądającego się podmiotu, interpretowali subwersywne praktyki ja. Autosomalna choroba Pisma – nałóg wytwarzania się, odciskania śladów Ja-Ciała w Alfabecie; egzystencjalna konieczność reprodukowania, kopiowania, kliszowania, multiplikowania się, wpisywania/przepisywania siebie-z-siebie wskazywała na uzależnienie od nieprzechodniego czasownika pisać się, sygnifikować się w procesie stymulacji pragnienia, pożądania Innego. Nadmiar wchłoniętych i niestrawionych słów wywoływał bulimiczne mdłości lub ich brak powodował permanentny, anorektyczny głód wyrażalności, konstruując autoperformatywne praktyki. Ponowoczesność formatowała strategie somatycznego doświadczenia podmiotu generowanego przez idiomatyczną fizjologię/symptomologię Ja. Ideologema chorego organizmu jest wyjątkowo labilna i operatywna: umożliwia rewaluacje autobiograficznych skryptów, deskrypcje modyfikacji podmiotów; diagnozuje problemy identyfikacyjne (zmienną markerów antropologicznych), pozwala prześledzić mapę zmian stratyfikacji społecznej, penetrować transformacje polityk państw (asymilacji/wykluczenia) adaptujących i kooptujących migrujące komórki do wewnątrz ciała społeczno-politycznego: nacje, kultury, systemy filozoficzne, religijne, a metaforyzowana kategoria mikrobiologicznej homeostazy w wielu projekcjach staje się surogatem marzeń o wolności jednostek, równości obywateli w demokratycznym systemie. Kontekstualizacje i dyskursywizacje tekstualnych reprezentacji i artykulacji choroby, ciała chorego w angielskiej, polskiej, romańskich i słowiańskich literaturach, filozoficznych tekstach, pismach współczesnych oświeconych, kodach amerykańskiej kultury filmowej prowokujące projekt krytyki somatoestetycznej generowanej subwersywnymi praktykami Ja-Podmiotu-Pisma-Ciała-Literatury-Filozofii-Kultury.   Tom pokonferencyjny Choroba – ciało – dusza w literaturze i kulturze rewaluuje skrypt (-y) ciała chorego, tekstualne matryce chorób, reprezentacje doświadczeń ucieleśnionego podmiotu, restytuując projekt (-y) poetyki (-k)/krytyki (-k) somatoestetycznej. Interdyscyplinarne ramy somaestetyki Richarda Shustermana eksplorujące wiele dziedzin warunkują pluralny wymiar krytyczny dyscyplin doświadczenia ciała w wymiarze teoretycznym, jak i praktycznym, ustanawiając etyczną odpowiedzialność podmiotów za autoreprezentację, warunki i jakość egzystencji przeciw opresji przygodności; dostarczają matryc do świadomych konstrukcji tożsamości; strategii do jego odpowiedzialnych modyfikacji – kulturę/filozofię self-help, która pozwoli neutralizować ideologiczne technologie corps, doktryny władzy-wiedzy, przemieścić polityki konsumpcjonizmu. Melioracyjne doświadczenie somatoreceptora łączące teorię z praktyką urasta do postprojektu ponowoczesnej filozofii życia, która przełamuje konstrukty estetyzacji generowane przez filozofów subersji/transgresji Pisma (ekstremistów: Michela Foucaulta, Gilles’a Deleuze’a; radykałów Rolanda Barthes’a Jacques’a Derridę), wyzwala ja w akcjach wywrotowych indywidualnego praktykowania ciała derekonstruującego, derewaloryzującego ideologemy piękna narzucone przez translacyjną kulturę – stosowalna somatotropia przeciw zawłaszczającym dyskursom. Somaestetyka mapuje zagadnienie relacji człowiek-maszyna, problematyzując idee techné generującego postestetykę, jako że współczesny człowiek jest udoskonalany przez protezy, implantacje, przeszczepy – w coraz większym stopniu pozostaje zależny od maszyn, a inżynierowie-robotycy nieustannie pracują nad projektami transformacji human body, działania których antycypują kolejny cultural turns. Shusterman wysunął hipotezę, że relacyjność biologicznego/technologicznego jest jednym z paradygmatów kulturowych i pozostaje w autozwrotnym/autosymetrycznym warunkowaniu, jednak pozostaje otwartym pytanie o konsekwencje bioetyczne dla cywilizacji (życia), które wymagają czujnej rewaloryzacji. W wymiarze indywidualnym, jak i społecznym ponowoczesna tożsamość operuje cyfrowo-analogowym ciałem: nawet tak oczywistej i powszechnie dostępnej przestrzeni komunikacji jaką jest skype – w aktach wirtualizacji, symulacji biologicznego ciała, wizualnym i oralnym współwytwarzaniu podmiotów – autoperformatywne konstruowanie świadomego leib stanowi filtr ochronny przeciw wydziedziczeniu z siebie, jeśli w taki sposób czytać idee Shustermana.

6
Ebook

Co rządzi obrazem? Powtórzenie w sztukach audiowizualnych

Aleksandra Hirszfeld

Przedmiotem analizy książki Co rządzi obrazem?... są prace z obszaru szeroko pojętej sztuki audiowizualnej, która jawi się jako znaczący czynnik kształtujący naszą rzeczywistość kulturową, nacechowaną swoistą wszechobecnością obrazów. Cytat, pastisz, patchwork, remake, retake, seria, found footage itp. stały się dominującymi strategiami wielu współczesnych twórców. Wskrzeszając przewrotnie hasło Albertiego, zgodnie z którym „obraz jest oknem na świat” i odnosząc je do obrazów filmowych, a konkretniej: do zasad regulujących sposób ich generowania, warto uchwycić sens niektórych procesów odpowiedzialnych za przemiany tego, co aktualne. Prace wizualne często stanowić więc będą punkt wyjścia, medium, za pośrednictwem którego będzie można rozszyfrować mechanizmy rządzące „pod spodem”, nie tylko strukturami samych obrazów, ale również transformacjami świata kultury, polityki czy ekonomii. Poza oczywistym nawiązaniem do teorii powtórzenia Gilles’a Deleuze’a, obecnej w Różnicy i powtórzeniu, w głównej mierze badania te zogniskowane są na poszukiwaniu alternatywnych rozwiązań teoretycznych, na konstruowaniu – w duchu „empiryzmu pojęciowego” – poręcznych narzędzi filozoficznych, często będących raczej wynikiem kontaminacji koncepcji rozmaitych autorów, takich jak Deleuze, Nietzsche, Foucault, Barthes, Said, Žižek, Theweleit czy Althusser niż elementami istniejących już, konsekwentnych teorii powtórzenia, jak choćby Derridiańska koncepcja iteracji czy teologiczno-egzystencjalna teoria Kierkegaarda.   Aleksandra Hirszfeld – filozofka działająca w obszarze praktyk artystycznych i teorii sztuki nowych mediów. Realizuje własne projekty z pogranicza instalacji, sound artu oraz obiektów (http://hirszalex.art.pl/). Współpracuje m.in. z portalami www.artandsciencemeeting.pl i www.dwutygodnik.com.

7
Ebook

Deziluzja w kinie. Wybór przekładów

Adrianna Woroch

W niniejszym opracowaniu, stanowiącym pewnego rodzaju uzupełnienie refleksji podejmowanych przeze mnie w książce To tylko sztuczka. O samoświadomości kina i technikach deziluzyjnych we współczesnych filmach, zebrałam własne przekłady ośmiu artykułów lub rozdziałów monografii z zakresu badań nad autorefleksyjnością, synonimicznie w poszczególnych tekstach nazywaną metafikcyjnością, samoreferencyjnością, metalepsją czy - w moim ujęciu - deziluzją. Antologia, przez nieprzypadkowy dobór tłumaczonych tekstów, przedstawia zróżnicowane spojrzenia na problem samoświadomości w medium audiowizualnym (filmach, serialach telewizyjnych i streamingowych), ponieważ autorzy, których rozważania znalazły się w niniejszym zbiorze, prezentują w swoich teoriach postawy wywodzące się z rozmaitych dziedzin i metodologii humanistyki - z badań zarówno kognitywnych, formalistycznych, filozoficznych, jak i intermedialnych. "Antologia tekstów pt. Deziluzja w kinie, brawurowo przetłumaczona przez [...] Adriannę Woroch, jest pozycją, na jaką czeka rodzime środowisko filmoznawcze od dawna. Tematyka iluzyjnego/deziluzyjnego i autoreferencyjnego charakteru kina oraz innych mediów audiowizualnych pozostaje przedmiotem żywego zainteresowania akademików w Polsce. Świetnie dobrane przez Autorkę kompendium ważkich tekstów spoza Polski pozwala zapoznać się czytelnikom z szerszymi kontekstami refleksyjnego charakteru mediów audiowizualnych (piszę "mediów", bo w tekstach pojawia się także telewizja oraz produkcje dedykowane platformom streamingowym). Co ważne, mamy tu do czynienia z propozycjami nastawionymi niekiedy polemicznie do klasycznych analiz filmów spod znaku mind games i puzzle movies (takich jak np. badania W. Bucklanda czy T. Elsaessera)". Z recenzji dr. hab. Sebastiana Jakuba Konefała, prof. UG Adrianna Woroch - doktor, adiunktka w Instytucie Filmu, Mediów i Sztuk Audiowizualnych Uniwersytetu Adama Mickiewicza, laureatka Diamentowego Grantu. Zajmuje się filmowym postmodernizmem, autorefleksyjnością w kinie i gatunkiem elevated genre. Autorka książki To tylko sztuczka. O samoświadomości kina i technikach deziluzyjnych we współczesnych filmach oraz jedynej jak dotąd na rynku polskim monografii poświęconej twórczości Paola Sorrentina Kicz i piękno w twórczości Paola Sorrentina.

8
Ebook

Do granic negocjacji. Historia Zespołu Filmowego "X" Andrzeja Wajdy (1972-1983)

Anna Szczepańska

Tematem książki Do granic negocjacji jest jedenastoletnia historia Zespołu Filmowego „X” Andrzeja Wajdy, założonego w 1972, rozwiązanego w 1983 roku. Celem rozważań autorki jest zrozumienie i wyjaśnienie czytelnikowi podziału kompetencji między władzą polityczną a filmowcami wypracowanego w systemie kinematografii polskiej lat siedemdziesiątych XX wieku, a zarazem przestrzeni negocjacji zakładanej przez ten podział. Analiza 82 filmów wyprodukowanych w Zespole „X” dla kina i telewizji została uzupełniona i wzmocniona przez badania archiwalne oraz wywiady z filmowcami i politykami. Autorka przedstawia i wyjaśnia udział filmowców w tworzeniu nowego języka filmowego, zmierzającego – wbrew wszelkim ograniczeniom – do opisu rzeczywistości. Wielkim atutem książki jest połączenie zachodniej perspektywy, reprezentowanej przez autorkę, z wnikliwym zrozumieniem systemowej niepowtarzalności PRL-u. Książka Anny Szczepańskiej wpisuje się w coraz żywiej się rozwijający krąg „badań produkcyjnych”, przedkładających ponad „opis końcowego produktu” charakterystykę fascynującego procesu tworzenia filmu. Nakreślona tu historia Zespołu „X” układa się w wielowątkową narrację, z której – zależnie od zainteresowań czytelnika – można wydobywać najróżniejsze wątki. Ciekawe, że właśnie autorka przybywająca z Francji podjęła żmudne badania w naszych archiwach krajowych, a potem przeprowadziła dziesiątki rozmów z naszymi artystami. Możemy teraz i my korzystać z rezultatów jej pracy.     Prof. dr hab. Tadeusz Lubelski