Klucze do kultury. Z perspektywy niemieckiej o literaturze polskiej

Heinrich Olschowsky

W polu zainteresowania berlińskiego polonisty znajduje się literatura polska obydwu minionych stuleci, od Mickiewicza i Słowackiego po twórców nam współczesnych, z Tadeuszem Różewiczem na czele. Amerykański filozof i komparatysta Richard Rorty pisząc kiedyś, że jeżeli XXI wiek nie będzie wiekiem tłumaczy, to nie będzie go wcale, miał na myśli nie w pierwszym rzędzie mistrzów sztuki przekładu, lecz pośredników między narodami, przerzucających nad dzielącymi je przepaściami/różnicami pomosty porozumienia kulturowego, objaśniających, a więc tłumaczących, ich kulturowe kody (w tym i literackie). Zajmując się literaturą polską jako jej historyk, krytyczny komentator, tłumacz, edytor, uniwersytecki wykładowca wreszcie, jest Heinrich Olschowsky takim właśnie pośrednikiem, „tłumaczącym” Polskę swoim niemieckim rodakom. Nie przypadkiem czyni to poprzez medium literatury. Tak się składa w stosunkach niemiecko-polskich, że zarówno po I jak po II wojnie światowej to literatura znajdowała się w awangardzie procesu poszukiwania i kształtowania nowego modus vivendi między wczorajszym zaborcą/agresorem i jego ofiarą. Heinrich Olschowsky należał do nowych pokoleń Niemców dorastających po 1945 r. w przekonaniu, że warunkiem porozumienia i pojednania z Polakami będzie rozpropagowanie wśród Niemców polskiej kultury (której znajomość nazistowska propaganda przez dwanaście lata wypierała z niemieckiej świadomości) i zdobycie tam dla niej szacunku. Pisząc po niemiecku, zwraca się potencjalnie do czytelników w całym obszarze języka niemieckiego; pracując jednak przez większość życia w NRD, zwracał się wtedy siłą rzeczy w pierwszym rzędzie do tamtejszych odbiorców – i na tym polegała wówczas szczególność jego „tłumaczącego” pośrednictwa. Sam tak to ujmuje: „Bycie polonistycznym literaturoznawcą, krytykiem i tłumaczem w NRD oznaczało dla mnie potrzebę upowszechniania wśród czytelników myśli nieuczesanych z Polski jako antidotum przeciwko ideologicznej izolacji.” Nie było to łatwe jeśli zważyć, że – jak wspomina – „Od czasów »polskiej Wiosny w Październiku« 1956 r. literatura wschodniego sąsiada NRD znajdowała się tu w stanie permanentnego podejrzenia o ideologiczny rewizjonizm, które po powstaniu Solidarności w 1980/81 r. weszło niemal w stadium histerii.” Z Posłowia prof. Marka Zybury  

Kobiety i milczenie w "Pervigilium Veneris"

Anna Kucz

Książka jest pierwszą w języku polskim monografią na temat anonimowego poematu Pervigilium Veneris, który doczekał się wielu inspirujących interpretacji literackich, jak i instrumentalno-wokalnych. Przeanalizowanie niezwykłych podobieństw zwrotów i motywów, jakie pojawiają się tak w Pervigilium, jak i w poezji Nemezjana, przyczyniło się do potwierdzenia tezy Monceaux, że autorem dzieła może być Nemezjan, kartagiński poeta tworzący w III w. n.e. Autorka analizuje techniki portretowania bogiń Diany i Wenus oraz sióstr Filomeli i Prokne, zestawiając je z prefiguracjami zawartymi w poematach m.in. Lukrecjusza, Katullusa, Stacjusza i Nemezjana. Przedmiotem refleksji są również enigmatyczne słowa Terei puella oraz Illa cantat, nos tacemus, które nawiązują do motywu milczenia kobiet, mocno podkreślonego w literaturze antycznej.

Kobiety na drodze. Doświadczenie przestrzeni publicznej w literaturze przełomu XIX i XX wieku

Agnieszka Dauksza

Praca Agnieszki Daukszy podejmuje temat bardzo ważny dla nowoczesnej polskiej kultury i życia społecznego. Analizuje bowiem proces stopniowego, trudnego a nawet dramatycznego, wkraczania kobiet w przestrzeń publiczną, nie tylko dotąd zdominowaną przez mężczyzn, ale też ustrukturowaną przez „męskocentryczne” kategorie obyczajowości, społecznego porządku, ekonomicznego interesu. Wnosi wartościowy, naukowy wkład do dotychczasowej wiedzy w analizowanym w pracy przedmiocie. I czyni to w sposób wysoce oryginalny; a to dlatego, że skupia swoją uwagę nie tyle na przekraczaniu kolejnych progów emancypacyjnego postępu (choć tę ewolucję rejestruje) – zmianie miejsc, awansie społecznym, czy przemianach norm obyczajowych – co przede wszystkim na wymiarach i formach kobiecego doświadczenia, które stało się udziałem tych świadomych czy bezwiednych emancypantek.   Z recenzji prof. dra hab. Ryszarda Nycza

"Kochany Poeto Ruin...". Studia o Krasińskim

Maciej Szargot

Moja czwarta książka o twórczości Zygmunta Krasińskiego powinna być chyba zatytułowana Zawsze o Nim, ale niestety, ten tytuł został już zarezerwowany dla innego poety przez innego badacza – znakomitego Stanisława Pigonia. Dlatego pozwoliłem sobie na zacytowanie Juliusza Słowackiego z jego listu dedykacyjnego do Balladyny, o którym to liście zresztą piszę w niniejszej publikacji. Niech więc ten tytuł-nagłówek będzie tym, czym był dla autora Anhellego – znakiem dedykowania dzieła właśnie Krasińskiemu. Praca złożona jest z dwóch części, z których pierwsza została poświęcona twórczości „Poety Ruin”, a druga – jej dwustuletniej już recepcji. [...] Interesuje mnie przy tym nie tylko recepcja krytyczna i badawcza, ale głównie obecność „trzeciego wieszcza” w świadomości i dziełach innych pisarzy. To w badaniach nad Krasińskim raczej zapomniana perspektywa. O ile w części pierwszej niewiele miejsca poświęciłem na dwa najwyżej cenione dramaty (w tym arcydzielną Nie-Boską komedię), o tyle w części drugiej można mówić nawet o ich nadreprezentacji, ponieważ to do nich przede wszystkim (choć nie wyłącznie) odwoływali się zarówno współcześni „trzeciego wieszcza”, jak i jego „późne wnuki”. Ze Wstępu Bardzo ciekawa, pomysłowa – kolejna już! – monografia twórczości Zygmunta Krasińskiego pióra prof. Macieja Szargota. Książka potrzebna, bardzo dobrze napisana, mądra, przekonująca w konkluzjach, uwzględniająca dorobek poprzedników, a nadto oryginalna. [...] Badacz zmaga się spokojnie z aporiami myśli i wyobraźni tak skomplikowanego geniusza, jak Krasiński. Aż zdumiewa ostrożność, delikatność w podejściu do tekstów, ich interpretacji oraz wartościowania. Na tle konkurencyjnych publikacji ta wyróżnia się znakomitą orientacją autora w badanym zjawisku i ujmującym tokiem klarownego wywodu. To wystarczy, by zapisać się jako książka w przyszłości nader ważna dla badań nad Krasińskim. Z recenzji prof. dr. hab. Jarosława Ławskiego

Komedia dell'arte

Monika Surma-Gawłowska

W dziejach teatru europejskiego nie ma bodaj drugiego zjawiska tak bardzo obciążonego bagażem błędnych wyobrażeń i interpretacji, jak komedia dell’arte. W obiegowej opinii funkcjonuje ona jako oparty na beztroskiej improwizacji teatr, w którym aktorzy noszą maski, robią salta i zmuszają widownię do śmiechu niewybrednymi gagami. (… ) Tymczasem komedia dell’arte powinna być postrzegana jako synonim teatru: różnorodnego, podlegającego ewolucjom i metamorfozom, raz opartego na tekście, innym razem niemal od niego niezależnego, performerskiego, eksperymentalnego. W komedii dell’arte, jak nigdy wcześniej, najważniejszym czynnikiem mającym wpływ na charakter przedstawień był gust widzów. Wynikiem przyjęcia przez aktorów tej szczególnej optyki była niespotykana wcześniej heterogeniczność spektakli. Na scenie mieszały się muzyka, taniec i słowo, powaga zderzała się ze śmiechem, a publiczność czerpała przyjemność nie tylko z pikantnych żartów i zabawnych nieporozumień, ale także z rozwiązania węzła  dramatycznego, z katharsis i nauki moralnej. Koncentrując się na tym, co w komedii dell’arte najbardziej rzuca się w oczy, łatwo zapomnieć o tym, co – szczególnie dziś – wydaje się zwyczajne, zatem pozornie niewarte opisywania: o wszechstronności, talencie i profesjonalizmie aktorów, które sprawiały, że schematyczne scenariusze zamieniały się na scenie w fascynujące historie. Maski, improwizację i komediowe gagi należy traktować tak, jak traktowali je sami aktorzy – jak składniki potraw, które tylko w harmonii z pozostałymi elementami spektaklu mogły tworzyć spójną całość, zaś wyizolowane z kontekstu stawały się niestrawne. Ze „Wstępu”.  

Komizm polskich i francuskich zdań cytowanych. Analiza semantyczna, stylistyczna i pragmatyczna

Magdalena Lipińska

W monografii zanalizowano mechanizmy komizmu słownego w polskich i francuskich przysłowiach, zagadkach i facecjach. Te wypowiedzi, powtarzane od pokoleń, wiążą się z przekonaniami i postawami osób mówiących danym językiem. W książce autorka próbuje odpowiedzieć na pytanie, w jakiej mierze owe związki wyrazów, spostrzeżeń i zachowań są podobne, a w czym się różnią w języku polskim i francuskim. Przedstawione mechanizmy komizmu są ważną i charakterystyczną właściwością przysłów. Rozważania o charakterze semantycznym, stylistycznym i pragmatycznym dotyczące tego zagadnienia poprzedzane są w poszczególnych podrozdziałach fragmentami humorystycznych wypowiedzi profesora Józefa Tischnera, polskiego księdza i filozofa. Na ich przykładzie autorka wskazuje, że interesujące ją mechanizmy komizmu nie są zastrzeżone dla omawianych struktur językowych, ale odnoszą się również do wypowiedzeń bardziej rozbudowanych i niewchodzących w skład systemu frazeologicznego. Porównanie tak rozumianych mechanizmów komizmu właściwych przysłowiom polskim i francuskim plasuje tę książkę w dziedzinie nie tylko paremiologii kontrastywnej, lecz także kontrastywnej teorii komizmu, kontrastywnej semantyki, stylistyki i pragmatyki. 

Kompleks nienasycenia. Koncepcje psychiki w prozie Tadeusza Micińskiego i Stanisława Ignacego Witkiewicza

Fryderyk Nguyen

Kompleks nienasycenia to monografia poświęcona psychologicznym refleksjom zawartym w prozie Tadeusza Micińskiego i Stanisława Ignacego Witkiewicza. Do intelektualnych koncepcji obu pisarzy im współcześni podchodzili z dystansem, jednemu zarzucając nadmierną powagę, drugiemu zaś jej brak. Pierwszego nazywano Mitasem – widziano w nim proroka lub mistyfikatora, nowego wieszcza albo podejrzanego maga. Drugi przybrał miano Witkacego – nałożył maskę kpiarza, skandalisty i stał się dla innych tak zwanym wariatem z Krupówek. Choć reprezentowali tak skrajnie odmienne postawy, ich myśli często wędrowały jednak w te same miejsca. Obaj w centrum swoich zainteresowań stawiali człowieka i jego niezdolność do osiągnięcia pełni zadowolenia – czyli nienasycenie. Przekonanie, że poczucie braku jest fundamentalnym wyróżnikiem człowieczeństwa, organizowało świat przedstawiony powieści Tadeusza Micińskiego i Witkacego, było także niezbywalną cechą kreowanych przez nich bohaterów. Książka ukazuje, w jaki sposób psychologiczne koncepcje pisarzy są obecne w ich twórczości, co je do siebie zbliża, co je różni, a przede wszystkim – dlaczego warto je dziś przypomnieć. Fryderyk Nguyen – literaturoznawca, doktor nauk humanistycznych. Pracuje w Instytucie Filologii Polskiej na Uniwersytecie Wrocławskim. Jest autorem tekstów poświęconych twórczości Tadeusza Micińskiego i Stanisława Ignacego Witkiewicza oraz artykułów na temat współczesnej muzyki popularnej. Jego zainteresowania badawcze obejmują psychologię w literaturze, literackie mity i symbole oraz hauntologię. Prowadzi również działalność muzyczną pod pseudonimem Francis Tuan.

Kompleksja literatury. Studia staropolskie

Dariusz Śnieżko

Książka jest zbiorem artykułów publikowanych w ciągu kilkunastu lat. Trafiły do niej zarówno ujęcia problemowe, jak i komentarze do wypowiedzi poetyckich Biernata z Lublina, Jana Kochanowskiego czy Wacława Potockiego. Jak się okazuje, tematyka większości z tych szkiców ciąży ku materialności i sprawom ciała. Mowa tu o antropologicznych parametrach człowieczeństwa, determinantach wynikających z temperamentu, płci, wieku, stanu i rasy, a także o staropolskich praktykach komunikowania. Kompleksja zatem (żeby rozjaśnić nieco tytułową metaforę) to nie tylko domena świata przedstawionego: ciał chłopskich, żydowskich, szlacheckich, zwierzęcych, melancholii czy kanibalizmu, lecz także pozostałych elementów układu komunikacyjnego: ciała mówiącego, czytającego, piszącego – oraz technologii rozpowszechniania przekazu. A ponadto może to być wymiar również dzisiejszych odniesień lekturowych do dziedzictwa epok minionych: w czytelniczych reakcjach afektywnych, w kontakcie z książką – rzeczą, która zachowała ślady własnej historyczności. Historyczność ta odsyła do czasów nie tak znów dawnych, ale oddzielonych od nas zasadniczą przebudową wiedzy o świecie.   Dariusz Śnieżko (dr hab.) jest profesorem w Instytucie Literatury i Nowych Mediów Uniwersytetu Szczecińskiego. Opublikował m.in. książki Mit wieku złotego w literaturze polskiego renesansu. Wzory – warianty – zastosowania (Warszawa 1996), Mikołaj Sęp Szarzyński (Poznań 1996), „Kronika wszytkiego świata” Marcina Bielskiego. Pogranicze dyskursów (Szczecin 2004). Laureat nagrody PAN im. A. Brücknera (2005). Zajmuje się przede wszystkim badaniami kulturowymi nad literaturą dawną i poetyką historyczną.