Literatura niewyczerpana. W kręgu mniej znanych twórców polskiej literatury lat 1863-1914

Krzysztof Fiołek

Bohaterami Literatury niewyczerpanej są nieco już zapomniani pisarze, współtworzący w latach 1863-1914 historię polskiej literatury. Dziś są postaciami z tła epoki, choć niejednokrotnie cieszyli się autentyczną sławą w swoim czasie. Na plan pierwszy wysuwają się tu twórcy rzadko trafiający nawet na listę lektur uzupełniających. Stąd rodzi się potrzeba przypomnienia wielu nazwisk dla dopełnienia obrazu literatury polskiej w drugiej połowie XIX wieku i na początku wieku XX. Zadania tego podjęli się badacze z różnych ośrodków akademickich – obok profesorów również młodsi pracownicy i doktoranci. Idea doczytania twórców funkcjonujących jedynie w pogłębionej analizie historycznoliterackiej epok pozytywizmu i Młodej Polski połączyła trzy pokolenia polonistów. Przedstawili wyniki swoich badań nad mniej znanymi pisarzami. O wielu z nich już od dawna nie pisano, więc siłą rzeczy ukazują się nam w nowych kontekstach i skojarzeniach. (Krzysztof Fiołek, Słowo od redaktora)

Kraków. Miejsce i tekst

Agnieszka Ogonowska, Magdalena Roszczynialska

  Tom poświęcony jest fenomenowi Krakowa – miasta o statusie utrwalonym w polskiej kulturze narodowej, a jednocześnie przeżywającego obecnie gwałtowną transformację. Współczesna rzeczywistość Krakowa to: metropolizacja i globalizacja oraz nieuchronnie z nimi związany napływ i przepływ ludności; festiwalizacja miasta sprowadzonego do spektakularnej marki, o wartości której decydują reguły przemysłu turystycznego; próby odzyskiwania „prawdziwej”, niesymulowanej istoty miasta, za pomocą nadawania rangi marginalnym dotychczas osobom i miejscom oraz przez rezygnację z marketingowych „odczytań” miasta, a zarazem zgodę na jego nieczytelność. Inaczej niż w przypadku miasta-palimpsestu, Kraków komunikuje nie tylko w paradygmacie możliwego do odszyfrowania znaku, ale też poprzez mniej oczywiste ślady, uskoki w tektonice miasta, metaforyczne tunele, bramy i luki, za sprawą których miasto co prawda nie może być już rozumiane, ale za to może i musi być przeżywane, doświadczane, aktualizowane. Analizując z wielu różnych perspektyw mit krakowski, autorzy sytuują Kraków pomiędzy symbolem, przeszłością i teraźniejszością. Przedstawiają rozmaite sprzeczności miasta heterotopijnego, topicznego i atopicznego, ukazują ewolucję jego symboliki, by następnie zainteresować się ponowoczesnym praktykowaniem miasta i zidentyfikować aktualne problemy Krakowa i jego tekstów.

Machupicchu. Między archeologią i polityką

Marta Kania

"Dzięki Machupicchu Peru istnieje. Nasze dziedzictwo i nasza historia trwają nieprzerwanie od wieków" – mówił podczas uroczystości z okazji „100-lecia odkrycia Machupicchu dla Świata” w 2011 roku alcalde Cusco, Luís Flores García. W tle oficjalnych obchodów, w komentarzach prasowych, w rozmowach na ulicach i na plakatach rozwieszanych na murach w centrum miasta padały jednak i gorzkie pytania o to, co właściwie świętuje Peru? Czy jest to fiesta na cześć fałszywego odkrycia Machupicchu? Czy jest to święto ku czci wątpliwych osiągnięć „poszukiwacza przygód” Hirama Binghama? Czy jubileuszowe obchody są faktycznie świętem wszystkich Peruwiańczyków? Czy mieszkańcy Peru mają cieszyć się ze stulecia jawnego łamania prawa narodu peruwiańskiego do własnego dziedzictwa kulturowego? Tematem niniejszej książki są właśnie kontrowersje, które pojawiły się w kontekście jubileuszowego roku „100-lecia odkrycia Machupicchu dla Świata”. Są to rozważania na temat miejsca inkaskiego miasta Machupicchu we współczesnej debacie na temat tożsamości peruwiańskiej, roli, którą zajmuje w regionalnej polityce Departamentu Cusco oraz jego znaczenia w, już nie tylko peruwiańskiej, ale ogólnoświatowej debacie na temat własności dziedzictwa archeologicznego i praw do spuścizny kulturowej.      Marta Kania – absolwentka archeologii i kulturoznawstwa (Uniwersytet Jagielloński), doktor nauk humanistycznych Wydziału Historycznego (Uniwersytet Jagielloński). Pracownik Katedry Ameryki Łacińskiej Instytutu Amerykanistyki i Studiów Polonijnych UJ. Od wielu lat prowadzi badania na terenie Ameryki Łacińskiej, przede wszystkim na terenie Peru, gdzie jak w soczewce skupiają się interesujące ją problemy badawcze na temat wielowymiarowych relacji między archeologią a praktyką polityczną, zjawiska mitu i rytuału politycznego oraz społecznych i politycznych aspektów ochrony dziedzictwa kulturowego rdzennej ludności.    

Literatura obecna. Szkice o najnowszej prozie i krytyce

Tomasz Mizerkiewicz

Pojęcie „literatury obecnej”, nieco zadłużone w refleksji filologicznej Hansa Ulricha Gumbrechta, rozumiem na dwa sposoby naraz. Po pierwsze, odnosić się ma do niejasnej ontologii tego, co literackie (i nie tylko) we współczesności. Literatura jako obiekt dzisiaj istnieniowo niepewny, chwilami nieobecny, innym razem podejrzanie oczywisty, wreszcie – najczęściej – ujawniający się jako coś spektralnego, widmowego. Do tej problematyki i dynamiki objawiania się, odchodzenia oraz znikania należą wszelkie pytania o miejsca zajmowane przez literaturę, a ściślej: o jej sposoby zajmowania i wytwarzania miejsc własnych. Drugie ze znaczeń „literatury obecnej” akcentuje teraźniejszość czytanych utworów. Bez wątpienia są one wyjątkowo interesującą ekspresją naszego „teraz”, kontynuują – na własnych zasadach, przy użyciu właściwych sobie środków – opisaną przez Karla Bohrera nowoczesną problematykę momentu. Książka jest próbą zapytania o to, jakie wyobrażenia na temat udziału w teraźniejszości dają się odnaleźć w utworach współczesnych polskich autorek i autorów. W najfortunniejszych dziełach dochodzi do nowego, fascynującego usytuowania (się) utworu na pozycjach celowej niewczesności, intrygującej późności lub zdumiewającej aktualności. (ze Wstępu)   Tomasz Mizerkiewicz (ur. 1971) – profesor UAM w Zakładzie Literatury XX Wieku, Teorii Literatury i Sztuki Przekładu w Instytucie Filologii Polskiej UAM w Poznaniu; krytyk, historyk i teoretyk literatury. Autor m.in. książek Po tamtej stronie tekstów. Literatura polska a nowoczesna kultura obecności (2013), Nić śmiesznego. Studia o komizmie w literaturze polskiej XX i XXI wieku (2007). Stale współpracuje z „Nowymi Książkami” i „FA-artem”, ponadto publikuje na łamach „Dekady Literackiej”, „Wielogłosu”, „artPapieru”, „Czasu Kultury” i in.

Władza platform. Za fasadą Google, Facebooka i Spotify

Jan Kreft

To książka o władzy platform Facebooka i Google, o kontrolowaniu człowieka, grup społecznych, a nawet państw. O „magii” uzależniania ludzi, celebracji osobliwych mitów, kulcie porażki, mirażach bogactwa, kreatywności i kariery. To książka o algorytmizacji codziennego życia, feudalnych stosunkach na platformach, ich niewolnikach i menedżerach pokutnikach. O zarządzaniu antykonkurencyjnymi platformami, o „strefach zabójstw” rynkowych rywali. To wreszcie książka o utowarowieniu wszystkiego – od miłości po nienawiść – o tyranii iluzji, o redefiniowaniu znaczeń w cyberprzestrzeni ludzkiej aktywności, o obsesji pomiarów każdego aspektu życia z nadrzędną misją i wiarą, że można naprawiać świat, tworząc jeszcze lepszy algorytm. „Ponieważ profesor Kreft lubi przywoływać słowa Olgi Tokarczuk, skojarzyłem jego postawę z wędrowcem opisanym przez Olgę Tokarczuk w eseju Człowiek na krańcach świata, przypominającym rycinę niewiadomego autorstwa opublikowaną w 1888 r. przez francuskiego astronoma Camille’a Flammariona. Przedstawia ona wędrowca, który dotarł do granic świata i wystawiwszy głowę poza ziemską sferę, zachwyca się widokiem uporządkowanego i wielce harmonijnego kosmosu. Chłodne oko »astronoma« Krefta dostrzega za fasadą społeczności biznesowy układ powiązań, wielkich i małych kół i kółeczek organizacji finansowych w cyfrowym wszechświecie. Niemniej fascynuje go »debunking«, czyli rozgryzanie, ale i obalanie mitów założycielskich firm GAFA z Doliny Krzemowej. Profesor Kreft jest jednym z najważniejszych polskich eksplorerów tej kwestii, wnikającym – używając jego określenia – za fasadę nie tylko wskazanych w tytułach gigantów firm informatyczno-technicznych (BigTech), ale obejmując oglądem i analizą cały gwiazdozbiór cyfrowych firm sieci Web 2.0”. Z recenzji prof. dr. hab. Tomasza Gobana-Klasa Prof. dr hab. Jan Kreft (Politechnika Gdańska). Wieloletni dziennikarz i korespondent zagraniczny, autor ponad tysiąca publikacji w mediach polskich i zagranicznych, menedżer zarządzający firmami mediów i nowych technologii. Autor kilkunastu książek, w tym: Władza algorytmów – u źródeł potęgi Google i Facebooka, Za fasadą społeczności – zarządzanie nowymi mediami i Koniec dziennikarstwa, jakie znamy. Agregacja w mediach.

Pan Polski. Podręcznik do nauki języka polskiego jako obcego na poziomie A1-A2

Aleksandra Bajerska, Justyna Sochacka

Podręcznik do nauki języka polskiego jako obcego, poziom A1-A2 Wieloletnie doświadczenie Autorek w pracy z obcokrajowcami udowodniło, że właściwe dobranie materiałów dydaktycznych podczas pierwszych lekcji języka polskiego jest kluczowe dla całego procesu nauki. Potrzebny jest podręcznik, który jest atrakcyjny, przejrzysty, skoncentrowany na komunikacji, wygodny zarówno do pracy z nauczycielem, jak i do samodzielnej nauki, i który uczy gramatyki w praktyce. Podręcznik Pan Polski do nauki języka polskiego jako obcego dla młodzieży i osób dorosłych oparty jest na podejściu komunikacyjnym. W związku z tym początkowe lekcje rozwijają umiejętności rozumienia i mówienia, dopiero z czasem wprowadzana jest deklinacja. Taki układ ma zapewnić początkowe "rozgadanie" uczącego się i stopniowe porządkowanie jego wiedzy gramatycznej. Ponadto materiał prezentowany w podręczniku został skonstruowany tak, by prowokować uczących się do zabierania głosu, tworzenia wypowiedzi opartych na własnych przeżyciach, dyskutowania na temat stereotypów, wchodzenia w interakcję z innymi. Podręcznik obejmuje materiał językowy z poziomów A1-A2 (zgodny z ESOKJ). Ta pomoc dydaktyczna ma przemyślaną i logicznie uporządkowaną strukturę, która może być wykorzystywana linearnie do nauki indywidualnej (klucz odpowiedzi dostępny na stronie wydawnictwa) lub w kolejności proponowanej przez nauczyciela. Każda jednostka lekcyjna zbudowana jest według schematu, składającego się z sześciu części: - MÓWIMY - wprowadzenie nowej leksyki i aktywizacja uczącego się do formułowania wypowiedzi na podstawie własnych doświadczeń; - UCZYMY SIĘ NOWYCH SŁÓW - ćwiczenia leksykalne; - CZYTAMY - praca z tekstem, automatyzacja poznanej leksyki i często wprowadzenie zagadnienia gramatycznego; - WYJAŚNIAMY GRAMATYKĘ - zebranie i szczegółowe omówienie (tabele, przykłady) wszystkich problemów gramatycznych zaprezentowanych w lekcji; - ĆWICZYMY GRAMATYKĘ - ćwiczenia gramatyczne; - KOMUNIKUJEMY SIĘ - ćwiczenia komunikacyjne, nastawione na powtórzenie materiału gramatycznego i leksykalnego zawartego w lekcji, często poprzez wejście w interakcję z innymi uczącymi się. Omawiany materiał dydaktyczny nie ma zeszytu ćwiczeń, gdyż rozbudowane części z ćwiczeniami gramatycznymi i leksykalnymi w wystarczającym stopniu pozwalają na utrwalenie wprowadzonego materiału. Autorki publikacji, dr Aleksandra Bajerska, dr Justyna Sochacka, mają doświadczenie w nauczaniu języka polskiego jako obcego głównie dzięki pracy w Studium Języka Polskiego dla Cudzoziemców Uniwersytetu Łódzkiego. Prowadzą akademickie, roczne kursy przygotowawcze do studiów w zakresie języka polskiego ogólnego i specjalistycznego (medycznego, ekonomicznego, politechnicznego i humanistycznego), kursy komunikacyjne na poziomach od A0 do C1, zajęcia w ramach projektu ERASMUS, szkoły letnie, a także zajęcia logopedyczne. Przeprowadzają państwowe egzaminy certyfikatowe z języka polskiego jako obcego oraz egzaminy międzynarodowe. Są autorkami licznych arkuszy egzaminacyjnych, materiałów dydaktycznych oraz publikacji glottodydaktycznych. Materiały do pobrenia ze strony wydawnictwa: www.universitas.com.pl

Kategoria punktu widzenia w przekładzie ustnym z perspektywy językoznawstwa kognitywnego. W relacji język polski - język angielski

Łukasz Wiraszka

Książka stanowi próbę ukazania szeregu zjawisk semantycznych, które wspólnie określić można mianem zmian – czy też przesunięć – punktu widzenia osoby mówiącej, przez pryzmat aparatu pojęciowego, jaki oferuje językoznawstwo kognitywne, na materiale przekładu ustnego. Analiza licznych autentycznych przykładów z tłumaczeń w parze języków polski–angielski pozwala autorowi wskazać kilka interesujących regularności i zależności w ramach relacji między tłumaczeniem konsekutywnym a symultanicznym, a także zaoferować implikacje dla dydaktyki przekładu ustnego. Łukasz Wiraszka – tłumacz języka angielskiego, pasjonat językoznawstwa kognitywnego, wykładowca w Katedrze UNESCO do Badań nad Przekładem i Komunikacją Międzykulturową Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie.  

Pasaż tekstowy. Czytanie miasta jako forma doświadczania przeszłości we współczesnym eseju polskim

Katarzyna Szalewska

Podstawowym doświadczeniem modernizmu jest sytuacja bycia-w-mieście. Z tego utożsamienia nowoczesności i urbanizmu biorą początek rozważania przedstawione w książce. Tradycję prowadzonych w niej refleksji nad miastem w jego wymiarze antropologicznym wyznaczają nazwiska Charles’a Baudelaire’a z jego koncepcją flâneura jako bohatera nowoczesności, Waltera Benjamina, wreszcie – Michela de Certeau. Od twórcy Pasaży pochodzi ujęcie architektury urbanistycznej jako metaforycznego kształtu myśli historycznej, od de Certeau – utożsamienie aktu chodzenia z aktem wypowiadania. Szczególnym przypadkiem tak rozumianej retoryki miejskiej przechadzki jest pasaż tekstowy, rozumiany jako specyficzny gatunek twórczości eseistycznej. Odchodząc od ujęć tradycyjnej genologii, książka otwiera inną perspektywę myślenia o gatunkowości jako kulturowej formie reprezentacji doświadczenia i zbiorze reguł jego dyskursywnego porządkowania. Pozwala to na wyjście od analizy eseju ku szerszej problematyce związków między miastem i nowoczesną refleksją humanistyczną. Stawiane pytania dotyczą więc podmiotowych strategii współczesnych tekstów niefikcjonalnych (figura flâneura), związków między kształtami dyskursu a przestrzenią (miasto i retoryka) oraz możliwości zastosowania kulturowych ujęć przestrzeni urbanistycznej (zwłaszcza urban studies) w badaniu tekstów (lektura miasta jako problem filologiczny). Kluczowym rysem pasażu pozostaje jednak charakterystyczna dla nowoczesności potrzeba uobecniania historii, zainteresowanie miejskimi alegoriami, szczątkami, ruiną. Zagadnienie spajające całość rozważań ujętych w książce to zatem pytanie o modele doświadczania historii – czytanie miasta jako melancholijną formę lektury śladów, dyskursywne kształty wiedzy o przeszłości, wreszcie – przestrzenne figury współczesnej wyobraźni historycznej.     Katarzyna Szalewska – pracuje w Katedrze Teorii Literatury i Krytyki Artystycznej Instytutu Filologii Polskiej UG. Współredaktorka książek Przekleństwo rzeczywistości. Rzecz o obsesji i fantazji oraz Czesława Miłosza „północna strona”. Autorka artykułów i recenzji poświęconych antropologii przestrzeni miejskiej, pismu melancholijnemu oraz współczesnej refleksji teoretycznohistorycznej.

Wybór pism estetycznych (Konstanty Regamey)

Konstanty Regamey

Pisma Konstantego Regameya stanowią istotny fragment obrazu polskiej estetyki muzycznej, szczególnie lat 30. XX wieku, i w znaczący sposób dopełniają dokonania estetyki akademickiej tego okresu zdominowanej przez teorie Romana Ingardena, Zofii Lissy i Stefanii Łobaczewskiej. Regamay oceniany był jako "polemista i szermierz myśli muzycznej otwierającej nowe perspektywy" i jako główny rzecznik "obozu muzycznego postępu", wnikliwie systematyzujący współczesne mu tendencje stylistyczne. Największą rolę w jego koncepcjach estetycznych odegrały dwie teorie: rozbudowany system filozoficzny Józefa Hoenego-Wrońskiego oraz estetyczna teoria "Czystej formy" Stanisława Ignacego Witkiewicza.  

Współczesna proza amerykańska. Zbliżenia

Marek Paryż

Proza amerykańska w nowym milenium jest zjawiskiem tak rozległym i różnorodnym, że każda próba jej całościowego opisu, zwłaszcza wartościującego, musi skończyć się porażką. Można sobie ewentualnie wyobrazić encyklopedyczne ujęcie tematu, które da wyobrażenie o niemożliwej do ogarnięcia skali procesów decydujących o stanie współczesnej prozy amerykańskiej. W pewnym sensie symbolicznie odzwierciedla to następstwo literackich pokoleń, stawiające pod znakiem zapytania koncepcję "nurtów przewodnich". Po roku 2000 zmarło wielu wybitnych pisarzy z pokolenia urodzonego w latach 30. XX wieku, a przedstawiciele tej generacji w zasadniczym stopniu wpłynęli na kierunki rozwoju prozy amerykańskiej w drugiej połowie XX wieku i na przełomie obecnego stulecia. Znaleźli się wśród nich z jednej strony eksperymentatorzy, którym amerykańska literatura postmodernistyczna zawdzięcza swoją wyrazistą poetykę, a z drugiej autorzy preferujący tradycyjny realizm. W 2009 roku odszedł John Updike, w 2018 - Philip Roth, w 2019 - Toni Morrison, w 2021 - Joan Didion, w 2023 - Cormac McCarthy. Oczywiście dzieła czołowych pisarzy z pokolenia lat 30. pozostają ważnym punktem odniesienia dla autorów młodszych, ale trudno powiedzieć, czy z ich perspektywy nadal mają one siłę inspiracji czy jednak przede wszystkim znaczenie historyczne. Ze "Wstępu" Marek Paryż dokonuje przeglądu istotnego wycinka współczesnej literatury amerykańskiej, opierając się na trafnie i ciekawie wybranych jej przykładach i zwracając uwagę na teksty z różnych względów ważne i cenione, choć niekoniecznie zawsze oczywiste i dzięki temu niesztampowe. Właśnie to odróżnia publikację taką jak Współczesna proza amerykańska od typowych historii literatury czy prozy danego kraju w ogóle lub choćby w wybranym okresie czy zakresie. Książka Marka Paryża również stanowi swoistą panoramę pewnego wycinka najnowszej prozy amerykańskiej, ale nie jest to panorama kreślona zgodnie ze ścisłymi wymaganiami kanonu czy akademickich programów nauczania. Jest to panorama reprezentatywna, ale zarazem zindywidualizowana, odzwierciedlająca bardzo bogatą wiedzę literaturoznawczą i równie bogate doświadczenie krytycznoliterackie autora. Z recenzji prof. ucz. dr hab. Alicji Piechuckiej Marek Paryż - amerykanista, literaturoznawca, profesor uczelniany w Instytucie Anglistyki UW. Od ponad dwudziestu lat recenzuje prozę amerykańską w miesięczniku "Nowe Książki". Współredaguje serię wydawniczą "Mistrzowie Literatury Amerykańskiej" (Wydawnictwa UW). W ostatnich latach jego badania ogniskują się na tematyce westernu w literaturze i filmie, ze szczególnym uwzględnieniem transnarodowych użyć gatunku. Współredagował tomy zbiorowe The Post-2000 Film Western: Contexts, Transationality, Hybridity (Palgrave Macmillan, 2015) i The Western in the Global Literary Imagination (Brill, 2022).

Historia słabych. Reportaż i życie w Dwudziestoleciu

Urszula Glensk

Jak reporterzy opisali przedwojenną rzeczywistość i jak rozwinęli nowy gatunek literacki? Tych pytań równolegle nie zadawali dotąd badacze Dwudziestolecia. Stawia je Urszula Glensk. Autorka z krytycznym namysłem rekonstruuje rzeczywistość przedstawioną w reportażach. Konfrontuje sprawozdania pisarzy i dziennikarzy z innymi dokumentami epoki i tezami ówczesnej publicystyki. Alternatywna historia społeczna i obyczajowa zapisana przez dokumentalistów toczyła się na ulicach, w przytułkach, sierocińcach i jatkach – w miejscach wykluczenia i tabuizacji. Nie była piękna, ani nie próbowano jej estetyzować. Była natomiast wpisana w literacki projekt „nowego autentyku”, którego najciekawszą realizacją jest reportaż społeczny. Historia słabych to opowieść o trudach egzystencji homo redundant, ludziach zbędnych i niepotrzebnych, którymi interesowali się międzywojenni reportażyści.   W przeciwieństwie do licznych publikacji, które w ostatnich latach poświęcono elitom Polski międzywojennej, książka Urszuli Glensk wykracza daleko poza powszechnie znane anegdoty. Posługując się przede wszystkim relacjami ówczesnych reporterów, odtwarza najciemniejsze strony tamtej rzeczywistości. Opowiada o prostytucji, bezdomności, dzieciobójstwie, o porzuconych niemowlętach i bezrobociu; odwołuje się do wielkich sław dziennikarskich, jak Ksawery Pruszyński, ale też przypomina postaci zapomniane, jak Stanisława Osińska czy Herman Rubinraut.  Pokazuje, że reportaż mógł być wykorzystany w walce politycznej – przykładem relacja Wandy Melcer z koszernej rzeźni, przywoływana jako koronny argument w sporach o ubój rytualny; ale też – że dziennikarzom, opisującym los opuszczonych dzieci ulicy i mieszkańców domów poprawczych, nie przychodziło jeszcze do głowy, by winiąc wyrodne matki i nieczułość społeczeństwa, upomnieć się również o rozwiązania systemowe. Autorka razem z Konradem Wrzosem bada koszmarne warunki mieszkaniowe, panujące zarówno w Warszawie, jak przede wszystkim na wsi; i razem z Jalu Kurkiem opowiada o wielkiej powodzi w 1934 roku. Jej książka przypomina o biedzie i zacofaniu, których nie zdołało pokonać międzywojenne dwudziestolecie; ale też jest wielkim hołdem dla tych wszystkich, którzy zło próbowali przynajmniej opisać. prof. dr hab. Małgorzata Szpakowska Tytuł książki trafnie oddaje jej zawartość. Urszula Glensk patrzy na reportaż dwudziestolecia międzywojennego nie w perspektywie historii literatury lub dziennikarstwa, wyabstrahowanej z ówczesnej realności społecznej, lecz w konfrontacji z nią, z „życiem” – zwłaszcza z życiem, jak na reportaż przystało, najsłabszych, tych którzy sami nie potrafią o sobie opowiedzieć. Nie szuka przy tym – jak to najczęściej bywa – tylko „odzwierciedlenia” czy „obrazu” owego życia w reportażu. Jej ujęcie wynika z bardzo głębokiej refleksji metodologicznej nad naturą i sposobami czytania utworów tego gatunku. Jeśli, mówiąc najkrócej, niezbywalnym wyróżnikiem reportażu jest to, że odnosi się on do wydarzeń i zjawisk realnie istniejących (rekonstruowanych przez autora), i jeśli te wydarzenia i zjawiska – z reguły doniosłe społecznie – mają także inną swoją dokumentację, to nie możemy czytać go tak jak czyta się dzieła fikcji, literatury „czystej”. Tym bardziej, że jeśli nawet ma on ambicje literackie to jednocześnie karmi się pasją publicystyczną, chce brać udział w kształtowaniu  rzeczywistości społecznej, mieć wpływ na opinię publiczną, wchodzi w debaty światopoglądowe czy wręcz polityczne, i dopiero w tych kontekstach konkretyzuje swoje sensy.  Odniesienie tekstów reportażowych Dwudziestolecia do doniosłych, gorących, i (co ważne!) konkretnych zagadnień społecznych przyniosło sporo zmian w stosunku do obrazu zjawiska jaki przetrwał w historycznoliterackiej pamięci, przede wszystkim zaś – ożywiło je, wmontowało w bogaty kontekst relacji prasowych (po raz pierwszy – w zajmującym autorkę zakresie - na taką skalę przebadanych), dokumentarnych opisów, wreszcie – w kontekst wiedzy socjologicznej i historycznej, czerpanej z różnych źródeł. Ukazało też kształtowanie się w świadomości społecznej obrazu nowego gatunku o niepewnej jeszcze i nieustabilizowanej nazwie, domniemywanych dopiero i sprawdzanych możliwościach, nieznanym jeszcze miejscu w piśmiennictwie.   dr hab. Zygmunt Ziątek, profesor IBL PAN  

Jan Wielki. Krakowski malarz z drugiej połowy wieku XV

97883-242-1596-6

Monografia wybitnego, średniowiecznego malarza cechowego, autora m.in. malowanych skrzydeł poliptyku dla kościoła parafialnego Św. Andrzeja w Olkuszu. Autor przedstawia wiadomości o życiu artysty, omawia jego dorobek twórczy, ikonografię dzieł malarskich. Następnie charakteryzuje styl jego malarstwa oraz definiuje (niepoślednie, tuż obok Wita Stwosza) miejsce w ówczesnym krakowskim środowisku artystycznym.  

Nauka czy rozrywka? Nowa muzeologia w europejskich definicjach muzeum

Mirosław Borusiewicz

Po raz pierwszy w polskiej literaturze muzeologicznej spotykamy się z pracą, której Autor ukazuje związki między filozofią prawa i działaniami legislacyjnymi a statusem i polem działania instytucji muzealnych. Książka Mirosława Borusiewicza jest rezultatem zarówno teoretycznej refleksji, jak owocem wielu lat praktyki i działań na rzecz polskiego muzealnictwa. Autor przeszedł wszystkie szczeble pracy w muzeum, był czynnym muzealnikiem, dyrektorem, ministerialnym urzędnikiem wysokiej rangi, był także inicjatorem i twórcą pierwszego w Polsce Centrum Muzeologicznego w Łodzi, a także współautorem programu podyplomowych studiów muzealniczych na Uniwersytecie Warszawskim. Z tak różnych punktów widzenia zarysowany zostaje wpływ, jaki ma dobrze bądź źle stanowione prawo na sposób, model i styl działania muzeów oraz na odbiór ich aktywności przez publiczność. Otrzymujemy książkę pełną emocji i opinii, zestawienie różnych poglądów, pracę jednocześnie obiektywną i subiektywną, analityczną i krytyczną – niewątpliwie będącą ważnym dla polityków i muzeologów – studium zależności między dobrze bądź źle funkcjonującym państwem a dobrze bądź źle działającymi muzeami. Dorota Folga-Januszewska

Wiek awangardy

Lilianna Bieszczad

Czy problemy awangardy, tak żywotne w minionym wieku, pozostają nadal aktualne, czy też należą już do historii? Można patrzeć na awangardę jako na przede wszystkim eksperymentatorstwo formalne, nakierowane na realizację wartości estetycznych, albo też jako na ruchy anarchizujące, zmierzające do obalenia artystyczno-estetycznych standardów. Można widzieć w neoawangardzie bądź kontynuację pierwszej awangardy, bądź jej zaprzeczenie, albo też włączać neoawangardę w postmodernizm lub kulturę masową. Za każdym razem, gdy do tuby zwanej kalejdoskopem wrzucimy awangardowy materiał, przy najlżejszej próbie obrotu pojawiają się odmienne konstelacje. Trudno założyć, by istniała jedna formuła awangardy. Dlatego głównym zadaniem tej pracy jest dotarcie do wielości kalejdoskopowych konfiguracji XX-wiecznej awangardy oraz ich – w perspektywie stuletniego rozwoju – sproblematyzowanie i krytyczne opisanie.

"Patrzymy sobie w oczy...". O twórczości Ewy Lipskiej

Aneta Piech-Klikowicz

Autorka podejmuje próbę opisu poezji, dramatu i prozy Ewy Lipskiej w kategoriach relacji Ja–Ty. Uznając komunikację międzyludzką za najbardziej istotny problem, sprzeciwia się rozpowszechnionemu w wielu interpretacjach przekonaniu o kluczowej roli śmierci w tej twórczości i śledzi pragnienie podmiotu związane z tym, co żyje. Wnioski zmierzają do ukazania osoby mówiącej jako poety, któremu we współczesnej cywilizacji powierzono odpowiedzialność za „biedę” człowieka. Badanie unikalnego Głosu podmiotu poetyckiego prowadzi do namysłu nad współtworzącymi go: wyobraźnią, muzyką, samotnością, „zagadką pisania”, a także czytaniem pojętym jako przyjaźń. Semantyka Ty obejmuje rozmaite warianty. Poza doświadczeniem intymności wobec drugiego poszerzona zostaje również o socjosferę, przestrzeń, czas, a wreszcie samą śmierć naznaczone atrybucją personalności. W opisie interpersonalnych relacji mieści się także kwestia transcendencji, a zarazem Ty rozumiane jako „język i tekst kultury”.   Najbardziej istotną w moim przekonaniu wartością książki jest realizacja lektury odkrywającej genetyczne i niejako naturalne dla malarskiej wrażliwości Ewy Lipskiej związanie twórczości z szeroko rozumianym doświadczeniem kulturowym epoki. Postulat takiej lektury niejako „wisiał” w powietrzu, wskazywany, lecz raczej omijany przez badaczy, koncentrujących się częściej na literackich osobliwościach owej poezji (głównie: metaforze).   prof. dr hab. Anna Legeżyńska   Autorka dobrze panuje nad literaturą przedmiotu. Dba o to, by oddać sprawiedliwość poprzednikom. Rzetelnie wykorzystuje ich ustalenia. Jeśli wchodzi w polemikę – czyni to umiejętnie i z taktem. Rozbudowany aparat badawczy stosuje z dużą świadomością. Chętnie oddaje głos ważnym dla niej (i dla prowadzonych rozważań) filozofom – wycofuje się, jakby w obawie, że pisze w sposób nazbyt osobisty, że żarliwość lektury zbyt łatwo bierze górę nad chłodem, który przystoi badaczowi. Rozumiem i szanuję taką strategię. Ale doceniam również te miejsca, w których z pełną siłą odzywa się krytycznoliterackie zacięcie, eseistyczna pasja, lekkość stylu czy dyskretnie ujawniana kobieca perspektywa prowadzonych lektur.    prof. dr hab. Paweł Próchniak  

Okruchy psychoanalizy. Teoria Freuda między hermeneutyką i poststrukturalizmem

Paweł Dybel

Książka jest propozycją nowego odczytania wybranych wątków dzieła Freuda o kluczowym znaczeniu dla jego psychoanalitycznej teorii. Autor za punkt wyjścia obrał rysującą się wyraźnie we wczesnych pracach ojca psychoanalizy - w Entwurfeiner  Psychologie (Projekt psychologii) oraz w Objaśnianiu marzeń sennych - koncepcję ludzkiego "aparatu psychicznego" oraz interpretacje patologicznych zjawisk psychicznych. W świetle tych "okruchów" lepiej zrozumiała staje się specyficzna funkcja, jaką nadał on nieświadomemu oraz jego koncentrowanie się na językowej stronie interpretowanych zjawisk. Czytelnik zyskuje też wgląd w genealogię pojęcia nieświadomych wyobrażeń i jego przeobrażeń w psychoanalitycznej tradycji. Sporo miejsca w książce zajmują konfrontacje dzieła Freuda z tradycją europejskiej metafizyki, głównie z niemieckim idealizmem (I. Kant, J.G. Fichte, J.G. Herder). Uwagę zwraca esej porównujący psychoanalityczny model interpretacji Hanny Segal z hermeneutyką Wilhelma Diltheya. Zdaniem autora dzieło Freuda do dzisiaj zachowuje moc inspirującą. Wynika to stąd, że nie zawiera ono w sobie teorii o samouzasadniającym charakterze, ale otwiera przestrzeń dla pytań, na które nie tylko późniejsza tradycja psychoanalityczna, ale również wiek dwudziesty nie udzielił zadowalających odpowiedzi. Jego największa wartość zawiera się> właśnie w obecnych w nim niespójnościach, dylematach i rozterkach.

Nie tylko o fotografii

Jerzy Olek

  Nie tylko o fotografii to książka-spotkanie, a dokładnie trzydzieści sześć spotkań oraz godziny rozmów przeprowadzonych na przestrzeni czterech dekad. I choć to książka „nie tylko o fotografii”, to właśnie fenomen tego medium stanowi stały punkt odniesienia dla Jerzego Olka i jego rozmówców. Zebrane w jednej publikacji teksty, sięgające lat siedemdziesiątych, dają unikatowy wgląd w dynamicznie zmieniającą się kondycję fotografii zarówno w sztuce, jak i życiu codziennym. Nie ma tu jednej słusznej perspektywy. Olek otwiera pole do dyskusji, podejmując rozmowy z przedstawicielami różnych obszarów życia kulturalnego i artystycznego. Otwarta forma Nie tylko o fotografii tworzy przestrzeń kolejnych spotkań i zaprasza czytelników do aktywnego udziału w rozpoczętej wymianie refleksji i doświadczeń. To książka szczególnie ważna obecnie, ze względu na intensywność, z jaką fotografia kształtuje współczesną rzeczywistość wizualną. W czasach, gdy wytwarzanie obrazów nigdy nie było tak proste, spojrzenie na trudności, z jakimi fotografia musiała się zderzyć w minionych dekadach, może skłonić do zatrzymania się w pędzie nadprodukcji i do refleksji nad przyszłością tego medium. Jerzy Olek -- artysta i teoretyk. Profesor SWPS Uniwersytetu Humanistycznospołecznego we Wrocławiu. Wcześniej profesor Uniwersytetu Artystycznego w Poznaniu i Akademii Sztuk Pięknych w Gdańsku. Członek redakcji: „European Photography”, „Projekt”, „Art Life”, „Arteon” i „Artluk”. Autor książek: Moja droga do bezwymiaru (2001), Umożliwianie niemożliwemu (2007), 7 od/za/słon iluzji (2013) i Zobaczyć idealne, czyli bezkresy kresek (2015). Animator ruchu fotografii ekspansywnej i medialnej (lata 70.) oraz fotografii elementarnej (lata 80.). Twórca Galerii „Foto-Medium-Art” we Wrocławiu (1977). Kurator międzynarodowych Fotokonferencji Wschód-Zachód „Europejska Wymiana” (pierwsza w 1989). Autor programów 20 Festiwali Nowej Sztuki „lAbiRynT”.  

Narratologia transmedialna. Teorie, praktyki, wyzwania

Katarzyna Kaczmarczyk

Narracja jest kategorią uniwersalną, wszechobecną i ważną dla niemal każdej dziedziny naszego życia. Otaczające nas narracje nie są jednak jednorodne, nawet jeśli pozostają do siebie podobne w warstwie treściowej. Medium to dla narracji „różnica, która robi różnicę” – pozwala uwypuklić jedne aspekty opowieści, a inne oddaje do uzupełnienia odbiorcy. Medium tworzy też środowisko komunikacyjne wyznaczające możliwe wzorce kontaktu z narracją i jej społecznego funkcjonowania. Praca, którą oddaję w Państwa ręce, jest próbą jednoczesnego uchwycenia tej uniwersalności i niejednorodności; jest także wprowadzeniem w obszar badawczy narratologii transmedialnej, która właśnie teraz rozwija się i krystalizuje jako ważna subdyscyplina narratologii.   Katarzyna Kaczmarczyk, fragment Wprowadzenia

Płynące fale. Romans

Kazimierz Przerwa-Tetmajer

Kardynał Murri położył gazetę na stole, wstał i przeszedł ku oknu. Spojrzał w dół na Tybr wijący się nieopodal pałacu zielonomętnymi falami, w górę ku obłokom lekkim wiatrem pędzonym i powtórzył wyraz przed chwilą, gdy kończył czytać, wypowiedziany: kanalia! Powtórzył go z przyciskiem, ze złością: – Kanalia! Chciał patrzeć dalej przed siebie, ale nie mógł; mimo woli cofnął się od okna i znowu wziął gazetę w rękę. ...„Włos Damoklesa”... Jakiś nowy pismak, jakieś nowe zjawisko, jakiś Łanowski, nie wiadomo Moskal, Polak czy Słoweniec, w tym świstku anarchistycznym rzucił Rzymowi: „Czy widzisz cień włosa Damoklesa pod słońce?...” Kardynał Murri nie był trwożliwy. Ogromny, silny, herkulesowej budowy, chłop kalabryjski rodem, miał się za potęgę, na której jak na filarze wysokie sprawy świata oprzeć się mogą. Z wydęciem też zuchwałym wargi czytał wyzywające frazesy. Tylko – Że czuł się pulsu, z którego wynikły, blisko...

Poza horyzontem. Eseje o sztuce czytania (Ćwiczenia z poszukiwania sensu)

Adam Regiewicz

Prezentowana publikacja jest próbą odpowiedzi na wątpliwości dotyczące włączania osobistego doświadczenia w praktykę interpretacyjną, ze szczególnym uwzględnieniem doświadczenia religijnego i wiary. Zderzenie ze sobą praktyki interpretacyjnej z deklaracją wiary wskazuje z jednej strony na „wspólnotowe” źródła lektury (każde czytanie odbywa się w konkretnej wspólnocie kulturowej), z drugiej zaś na osobisty charakter spotkania z tekstem i rozpoznania znaczenia. Wejście w relację osobistą z tekstem oznacza interakcję, która rodzi w czytającym potrzebę odpowiedzi na usłyszane słowo literackie. Książka proponuje przeniesienie metod wywiedzionych z praktyki czytania pism natchnionych do interpretacji w duchu krytyki literackiej - modeli lektury wywiedzionych z ducha egzegetycznego: mesjańskiego, midraszowego, kerygmatycznego i ikonicznego, a także sięgającego do tradycji talmudycznej i wczesnochrześcijańskiej. Adam Regiewicz – doktor habilitowany nauk humanistycznych, profesor nadzwyczajny w Instytucie Filologii Polskiej Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie; kierownik Zakładu Teorii Literatury oraz Pracowni Komparatystyki Kulturowej; członek Polskiego Stowarzyszenia Komparatystyki Literackiej. Zajmuje się badaniem zjawisk na pograniczu literaturoznawstwa i komparatystyki kulturowej, m.in. transkulturowym badaniem średniowieczności, antropologią audiowizualności i nowych mediów oraz relacjami chrześcijaństwa i popkultury. Podejmuje kwestie związane z kerygmatycznością przekazów kulturowych (filmu, przekazów medialnych, reklamy) w ramach szeroko pojętych badań postsekularnych, czego efektem są książki: Kino a kultura w świetle antropologii współczesnej. Próba interpretacji kerygmatycznej (Lublin 2011) oraz Katechezy w obrazach. Kerygmatyczna interpretacja filmu (Kraków 2012) W ramach badań postsekularnych zainicjował serię konferencji pt. „Chrześcijaństwo – Kultura – Ponowoczesność”, w ramach której ukazały się tomy: Kulturowe paradygmaty końca oraz Mesjańskie imaginaria Europy (i okolic). Ostatnio opublikował m.in. Widowiskowość i audiowizualność w dobie ponowoczesności (Częstochowa 2012), Muzyka w czasach ponowoczesnych (Częstochowa 2013), Literatura – nowe media. Homo irretitus w komunikacji literackiej XX i XXI wieku (Częstochowa 2014), Mediewalizm wobec zjawisk audiowizualnych i nowych mediów (Warszawa 2014).

Opowiadanie w perspektywie badań porównawczych

Zofia Mitosek

Opowiadać dalej... (Zofia Mitosek)  . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 INNY / ETYKA Manfred Schmeling  Opowiadanie o konfrontacji: Inny w narracji współczesnej  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Małgorzata Czermińska  „Punkt widzenia” jako kategoria antropologiczna i narracyjna w prozie niefikcjonalnej  . . . . 27 Jan Kordys  Sekret i kłamstwo  . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  47 Jean Bessiere  Etyczne implikacje opowiadania  . . . . . . . . 65 Ewa Kraskowska  Wielka narracja kobieca. Rozdział I: od Wollstonecraft do Woolf  . . . . . . . . . . . . . .79 Stanisław Jaworski  Co się mieści pod maskami  . . . . . . . .97 NARRATOLOGIA Jerzy Trzebiński  Narracyjne myślenie o innym człowieku  . 111 Bogdan Owczarek  Dwa porządki opowiadania  . . . . . . . . .131 Danuta Ulicka  Narracyjna i nienarracyjna koncepcja dyskursu literaturoznawczego  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .153 John Neubauer  Czy zachodnia teoria opowiadania ma uniwersalne zastosowanie?  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .175 Przemysław Pietrzak  Opowiadanie w opowiadaniu. Mise en abyme a narratologia  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .187 Michał Mrugalski  O ślepej plamce w oku mitologa  . . . . . .197 NIE TYLKO LITERARURA Michel Morel  Od wiadomości prasowych po opowiadanie literackie  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219 Olga Dawidowicz−Chymkowska  Tożsamość i zmiana. Analiza narracji w brulionach Fantomów Kuncewiczowej  . . . . . . . . .235 Ewa Szczęsna  Narracja jako chwyt tekstowy  . . . . . . . . . . .251 Anna Wieczorkiewicz  Jeść jak tubylcy. Fragmenty mitologii turystycznej  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .267 GATUNKI / KATEGORIE Nina Braginska  Opowiadanie / narracja jako produkt uboczny egzegezy  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .285 Piotr Salwa  Dawna nowela włoska – tradycja przekazu ustnego a tekst pisany  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .303 Anna Łebkowska  Narracja biograficzna w fikcji  . . . . . . . . .315 Grzegorz Grochowski  Narracja, gatunek, znaczenie  . . . . . .333 Krystyna Ruta−Rutkowska  Opowiadanie w dramacie  . . . . .355 Teresa Dobrzyńska  Opowiadanie i wiersz. O użyciu form wierszowych w utworach narracyjnych  . . . . . . 373 Witold Sadowski  Wiersz wolny wobec opowiadania  . . . . . . 389 Jarosław Płuciennik  Opowieści według Marka Turnera a empatia  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 407 Joanna Ślósarska  Pokonać strach – aksjologiczne nacechowanie ram i planów w opowiadaniach J.R.R. Tolkiena  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .421 Zofia Mitosek  Opowiadanie i ironia  . . . . . . . . . . . . . . . . .431 Indeks osób  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  449

Igraszki literackie polonistów. Antologia

Henryk Markiewicz, Michał Rusinek

Oto wybór tekstów autorstwa polonistów związanych z siedmioma ośrodkami naukowymi: w Krakowie, Warszawie, Wrocławiu, Gdańsku, Szczecinie, Katowicach i Poznaniu. Znajduje się tu szeroki wachlarz gatunków: od retorycznych laudacji, toastów i wykładów (a właściwie ich parodii), przez literackie pastisze, fraszki, limeryki, epitafia, bajki, aż po formy nowoczesne, jak moskaliki czy esemesy. Mogą one zainteresować nie tylko studentów polonistyki, zgłębiających „inną” twórczość swoich poważnych profesorów oraz środowiskowe poczucie humoru, ale i tzw. szerszego odbiorcę. Należą one bowiem do zapomnianego, ale wracającego powoli do łask rodzimych Czytelników, niepoważnego nurtu literatury.

Jarosław, Donald i inne chłopaki. Felietony z "Tygodnika Powszechnego"

Marian Stala

Zebrane w tej książce felietony były ogłaszane w „Tygodniku Powszechnym” od czerwca 2007 do października 2011 roku. Zacząłem je pisać głęboko dotknięty atmosferą podejrzliwości, wprowadzoną do życia publicznego przez twórców i zwolenników IV RP. Po przejściu Prawa i Sprawiedliwości do opozycji przyglądałem się kolejnym epizodom polsko-polskich wojen i potyczek, sprawiających często wrażenie marnego widowiska. Doświadczenie niepowagi i nierealności polityki, obserwowanej z daleka, z pozycji czytelnika dzienników i tygodników, to zasadniczy temat mojej książki.   Marian Stala

O, gdyby można było czytać z księgi losu! Myślenie Szekspirem

Redakcja: Jan Grzanka, Marta Gibińska

Czterysta lat temu, w roku 1623, ukazało się pierwsze zbiorowe wydanie dramatów Williama Szekspira, znane jako First Folio, przygotowane przez jego teatralnych towarzyszy Johna Heminge'a i Henry'ego Condella. We wstępie złożyli oni hołd swojemu przyjacielowi, a zachęcając czytelników do uważnej lektury, wyrazili nadzieję, że nie będzie wśród nich brakowało odbiorców samodzielnych i umiejących poprowadzić innych do pogłębionej lektury. Lepiej i celniej przyszłości dziełom Szekspira wróżyć nie mogli. Historia jego obecności w kulturze światowej to nie tylko ujęcie tych dzieł w kanonie lektur szkolnych i uniwersyteckich, nie tylko różnorodne i ciekawe projekty wydawnicze w różnych językach, a co za tym idzie - bogata bibliografia w krytyce przekładu, to nie tylko bogata historia estetyk i mód w realizacjach teatralnych, filmowych czy w interpretacjach aktorskich. Jest to przede wszystkim długa i bogata historia dialogu z dziełem wielkiego dramaturga, prowadzonego w koniecznym uwikłaniu w "tu i teraz" osób podejmujących próbę takiej rozmowy. Rzeczywiście, czterysta lat po wydaniu First Folio liczba czytelników przekroczyła chyba wszelkie wyobrażenia obu redaktorów. Literatura nie ma raz na zawsze oznaczonego "właściwego" znaczenia. Sensy i istotę jej znaczeń tworzą zawsze od nowa i trochę inaczej odbiorcy. Niektóre dzieła literackie mają żywot dłuższy, inne krótszy, zawsze w zależności od tego, czy kolejne pokolenia czytelników wracają do nich, znajdując tam zwierciadło własnych czasów i doświadczenia, czy też odkładają je na półkę, jako starocie, których wartość ogranicza się do świadczenia o czasach ich powstania. Dramaty Szekspira należą do tych tekstów, do których od czterystu lat powracamy i które wciąż na nowo odkrywamy. Eseje zawarte w niniejszym tomie wpisują się w tradycję różnorodności w recepcji Szekspirowskich dzieł z bardzo wyraźnym współczesnym kontekstem i w przeważającej mierze z polskim osadzeniem tej recepcji. Składamy tym samym hołd i podziękowanie Szekspirowi, a także redaktorom pierwszego wydania jego dramatów.