Przyszedł czas na ruch kobiet poważnych. Kampania o prawo do wykształcenia i pracy zawodowej, w tym artystycznej, kobiet wywodzących się z ziemiaństwa i inteligencji w latach 1864-1914 w Królestwie Polskim

Joanna Dobkowska-Kubacka

Książka opowiada o aspiracjach zawodowych oraz związanych z nimi aspiracjach edukacyjnych kobiet wywodzących się z ziemiaństwa i inteligencji w Królestwie Polskim. Opracowanie obejmuje okres od klęski Powstania Styczniowego do wybuchu I wojny światowej, jednak z uwagi na fakt, że prawo kobiet do pracy zawodowej, a szerzej: kwestionowanie obowiązującej płeć żeńską roli społecznej, nie stanowiło w latach 60. XIX wieku w Królestwie Polskim tematu całkowicie nowego, pierwszy raz emocjonującego opinię społeczną, czy też nigdy wcześniej niepoddawanego dyskusji na forum publicznym, w tekście znalazły się informacje dotyczące również pierwszej połowy stulecia. Był to czas wyjątkowo dynamicznych przemian gospodarczych, społecznych, a także mentalnościowych w Królestwie Polskim. W ich ramach nastąpiło stopniowe - czasem trudne i bolesne, ale często też satysfakcjonujące dla dotkniętych tym procesem jednostek - "przeformułowanie" roli kobiety. W tym przełomowym dla polskiej emancypacji okresie kobiety wywalczyły sobie prawo do pracy zawodowej, również w prestiżowych zawodach intelektualnych, oraz do profesjonalnego zajmowania się sztuką. Niniejsze opracowanie, opierając się w dużej mierze na źródłach, wykorzystuje je również obficie w formie cytatów, między innymi po to, by oddać klimat epoki. Poszczególne charakterystyczne sformułowania czy zwroty stanowią lustro, w którym odbija się panująca w XIX wieku mentalność.

Kościół pw. Imienia Maryi i klasztor św. Róży Limańskiej mniszek dominikańskich w Nowogródku 1678-1864

Piotr Stefaniak

Oddawana do rąk Czytelników książka ukazuje się w 345 rocznicę fundacji klasztoru Dominikanek w Nowogródku. Autor, opierając się o wszelkie dostępne źródła historyczne, odtworzył dzieje konwentu, którego kres nastąpił po upadku powstania styczniowego, w okresie represji wobec narodu polskiego i Kościoła katolickiego wprowadzonych dekretem cara Aleksandra II O urządzaniu klasztorów, na mocy którego na terenie Królestwa Kongresowego oraz obszarach wcielonych do Rosji doszło do zamknięcia nowicjatów niemal wszystkich zakonów. Zebrane w publikacji informacje, choć same w sobie cząstkowe, pozwalają na ogląd dziejów wspólnoty dominikanek w Nowogródku. Dwa stulecia istnienia tego czcigodnego konwentu (1678-1864) zostają tym samym wprowadzone do polskiej historiografii i jednocześnie wypełniają dotkliwą lukę na duchowej i kulturalnej mapie obrazującej naszą spuściznę dziejową, która została zamknięta w trudnych dla Polski i Polaków okolicznościach popowstaniowych 1864 roku. W książce zostało przedstawione ostateczne wyjaśnienie dziejów fundacji klasztoru i skomplikowanej sprawy osób fundatorów (Autor potwierdza wyniki badań prof. Marii Kałamajskiej-Saeed), ale też pełny skład osobowy zgromadzenia i historia budynków. Co do historii "politycznej", to najlepiej źródłowo poświadczone są oczywiście czasy porozbiorowe, a to z racji ścisłej sprawozdawczości pod rosyjskim rządem i obfitości akt urzędowych. Autor prześledził więc z dużą dokładnością losy wspólnoty aż do wędrówek po kasacie włącznie. Autor w niniejszej publikacji wykorzystał teksty prawne (do opisu formacji, ceremonii zakonnych i niektórych zwyczajów) oraz liturgiczne (do opisu modlitwy). Przedstawił także preferencje czytelnicze sióstr, wynikające z nielicznych tomów zabranych przez nie na tułaczkę. Dostajemy studium oparte na poprawnej interpretacji źródeł, wyczerpujące ich zawartość i wzbogacające naszą wiedzę o zakonach o kolejny ośrodek modlitwy i duchowości. Z recenzji s. Małgorzaty Borkowskiej OSB

Takie sobie średniowieczne bajeczki

Jacek Banaszkiewicz

Książka jest zbiorem artykułów Jacka Banaszkiewicza, ukazującym zarówno jego drogę badawczą, ewolucję warsztatu, jak i najważniejsze kierunki poszukiwań oraz metodologiczne założenia. W wybranych tekstach odnajdziemy analizy poświęcone fabułom już przy pierwszym poznaniu proszącym się wręcz o ich oznakowanie stemplem legendarności (opowieść o Wandzie, najstarsze dzieje Sasów u Widukinda z Korbei). Są też studia nad tekstami z dawna już eksploatowanymi przez historyków pozostających pod wpływem pozytywistycznego ducha jako kopalnia rzetelnej wiedzy o przeszłej rzeczywistości (Gall o kijowskiej wyprawie Chrobrego i o pierwszych poczynaniach Bolesława Krzywoustego). Pasjonująca i inspirująca lektura!

Pamiętniki z czasów Ludwika XI i Karola VIII (1464-1498)

Filip de Commynes

Filip de Commynes (ok. 1447-1511), francuski polityk i dyplomata, ale także pisarz, historyk oraz komentator polityczny, służył czterem władcom: księciu Burgundii Karolowi Zuchwałemu oraz królom Francji Ludwikowi XI, Karolowi VIII i Ludwikowi XII. Był uczestnikiem i wnikliwym obserwatorem wszystkich ważniejszych wydarzeń we Francji od 1464 do 1498 roku, kiedy to powoli odchodził w przeszłość średniowieczny porządek feudalny, a wykuwały się zręby nowożytnego państwa francuskiego i królewskiego absolutyzmu. Spisane w języku średniofrancuskim przez Filipa de Commynes Pamiętniki stały się najbardziej bezstronną i najżywiej napisaną historią panowania Ludwika XI, jego suwerena i mentora, jak również najważniejszych wydarzeń rządów jego syna i następcy Karola VIII, zwłaszcza zaś "odkrycia" renesansowych Włoch. Relacjonują wydarzenia i zakulisowe rozgrywki dyplomatyczne nie tylko we Francji, ale także na Wyspach Brytyjskich, Niderlandach oraz zachodnim pograniczu Cesarstwa, półwyspach Iberyjskim i Apenińskim, a nawet w Europie Środkowej i na Bałkanach. Dzięki zawartym radom i wskazówkom dla "książąt", Pamiętniki stały się też podręcznikiem sztuki uprawiania praktycznej polityki, lansując idee rozwinięte później w Księciu Niccolo Machiavellego, za którego prekursora Commynes dość powszechnie jest uważany. Dzieło ma wymiar wielowątkowy. Jest nie tylko zapisem przeżyć osobistych Autora, ale również biografią królewską, kroniką jego czasów oraz teoretycznym i praktycznym jej komentarzem. Były i pozostają dziełem niezbędnym dla wszystkich pragnących poznać i zrozumieć mechanizmy rządzące polityką, dyplomacją oraz zasadami funkcjonowania nowoczesnego państwa i jego instytucji, a także wpływu zarówno jednostek oraz ich otoczenia, jak i zbiorowości ludzkich na ruchy na politycznej szachownicy Europy.

Kronika halicko-wołyńska (Kronika Romanowiczów) w latopisarskiej kolekcji historycznej

Adrian Jusupović

Najnowsza książka Adriana Jusupovicia jest istotnym uzupełnieniem niedawno wydanej edycji krytycznej Kroniki halicko-wołyńskiej (PAU-IH PAN) oraz jej polskiego tłumaczenia (AVALON). Jej przedmiotem jest analiza strategii chronologicznej i narracyjnej twórcy tego źródła. Autor książki wskazał na wyjątkowy charakter kroniki. Kronikarz bowiem zrezygnował z tradycyjnego układu rocznego, stosowanego w pisarstwie średniowiecznej Rusi. W jego miejsce pojawiły się cztery strategie chronologiczne. Pierwsza obejmuje zapisy dotyczące lat 1205-1228, dla których podstawą szkieletu chronologicznego stanowił zapewne nieznany manuskrypt, nazwany roboczo Kijowskim Latopisem Rościsławowiczów. Nierzadko przebija w nim pierwszoplanowa rola Mścisława Mścisławowicza. Do tego niegdyś zamkniętego źródła dołączono paralelne opowiadania o dziejach bojarów halickich, a także najprawdopodobniej relacje wdowy po Romanie Mścisławowiczu lub kogoś z jej otoczenia. Na to ostatnie wskazuje widoczna korelacja szczegółowości opisów różnych wydarzeń i miejsca przebywania dworu Romanowej. Druga strategia dotyczy okresu 1228-1244. W tej partii tekstu podstawę szkieletu chronologicznego stanowi zapewne tzw. Zwód Daniela - hipotetyczne źródło powstałe na dworze Daniela Romanowicza, w którym wydarzenia ułożono w sposób niemal rocznikarski. Do zwodu wprowadzono wtórnie wstawki w postaci krótkich opowieści odnoszących się do dwóch, trzech lub więcej lat. Wprowadzenie każdej z nich kronikarz zasygnalizował powtórzeniem na końcu informacji ją poprzedzającej. Jest to sygnał dla czytelnika, że narracja powraca na wcześniejsze, zaburzone przez wstawkę, tory poprawnej chronologii kodeksu. Do narracji zostały włączone także wiadomości o Wasylku w celu podkreślenia jego roli w opisywanych wydarzeniach. W tej części źródła znajdują się również liczne informacje tzw. prorocze, odnoszące się do czasów późniejszych niż te, z którymi sąsiadują. W jednej z nich Daniel został określony mianem króla, zatem mogła powstać najwcześniej po 1253 r. Trzeci system narracji obejmuje lata 1245-1259. Opowieść w tej części źródła jest bardziej szczegółowa, niż w jego wcześniejszych partiach, a jej podstawą są wątki: babenbersko-węgierski, litewsko-jaćwieski, mongolski, polski i inne. Obejmują one dzieje jakiegoś obszaru i jego stosunków z Rusią Halicko-Wołyńską. Autor kroniki podzielił wątki na fragmenty obejmujące opisy poszczególnych kwestii, a w obrębie tych fragmentów zastosował porządek chronologiczny narracji. Powracając do wątku przerwanego wcześniej, kronikarz rozpoczyna opowieść od momentu jego zakończenia lub, jeżeli przez dłuższy okres nic się w nim nie działo, wykorzystuje inny wątek do umiejscowienia go w czasie. Taki układ tekstu wskazuje na włączenie do kroniki źródła powstałego najpóźniej w latach sześćdziesiątych XIII w. Ostatnia narracja chronologiczna dotycząca opisu wydarzeń z lat 1260-1290, jest zbliżona do odnoszącej się do okresu 1228-1244, tj. cechują ją wstawki. Fakt ten wskazuje na to, że wszystkie wstawki w kronice są wynikiem pracy jej ostatniego redaktora. Trzy zawarte w omawianym źródle sugestie, według których ostatnie informacje stworzono po śmierci Lwa lub w okresie późniejszych rządów Mścisława (lub po jego śmierci), pozwalają określić moment powstania kroniki w znanej współcześnie postaci na ostatnie dwie dekady XIII i (lub) na początek XIV w. Liczne odwołania do Hilariona, Latopisu Kijowskiego i innych przekazów wskazują na to, że opisywana kronika od początku stanowiła część większej latopisarskiej kolekcji historiograficznej. Pod tym terminem autor książki rozumie zestawienie w jednym rękopisie materiałów powstałych w różnym czasie i realizujących różne cele poznawcze i ideowe aktualne dla momentów swego powstania. Dzięki wtórnemu zestawieniu w jedną całość zyskiwały one nową interpretację i tworzyły nową całość historiograficzną. W XIII w. na Rusi kolekcje historiograficzne zastępowały nieistniejącą wówczas syntezę dziejów kraju. Powstały po 1205/1206 r., kiedy to w różnych ośrodkach zaczęły powstawać latopisy skupiające się na dziejach konkretnych ziem. Połączenie tych latopisów z dziełami wcześniejszymi pozwalało zakorzenić je w historii całej Rusi. Połączenie w jednej kolekcji Kroniki halicko-wołyńskiej z Powieścią doroczną oraz Latopisem Kijowskim stanowiło swego rodzaju deklarację programu politycznego przedstawiając władców południowo-zachodniej Rusi jako kontynuatorów dzieł dawnych książąt kijowskich. Równocześnie potomstwo Romana Mścisławowicza przejmowało nową etykietę literacką, która była de facto kalką funkcjonujących głównie na Rusi Kijowskiej koncepcji monarchicznych, zaszczepionych najsilniej przez Hilariona. Z tego punktu widzenia Powieść doroczna i Latopis Kijowski miały realny wpływ na metodę pracy kronikarza Romanowiczów. Należy podkreślić, że kwestia funkcjonowania Kroniki halicko-wołyńskiej w ramach szerszego zespołu źródeł nie była dotąd rozpatrywana w osobnym studium. Znaczącą pomocą dla czytelnika jest aneks ("Tablica chronologiczna Kroniki halicko-wołyńskiej"), w którym czytelnik odnajdzie dokładne datowanie poszczególnych fragmentów omawianego zabytku piśmiennictwa staroruskiego.

Dziedzic Królestwa Polskiego Książę głogowski Henryk (1274-1309)

Tomasz Jurek

Książka ukazuje się już po raz czwarty w przededniu ważnej rocznicy koronacji Łokietka (1320-2020), wydarzenia, które otwierało nowy etap w dziejach naszej państwowości. Warto z tej okazji wracać myślą nie tylko do zwycięskiego w zjednoczeniowym wyścigu księcia Władysława, ale także do jego rywali, reprezentujących odmienną wizję odbudowywanej monarchii - i wśród refleksji nad znaczeniem odnowienia Królestwa zastanowić się, co wnieść mogły owe odmienne wizje. To już niepewny grunt historii alternatywnej, ale i taką historycy lubią (i chyba powinni) niekiedy uprawiać. Zwycięstwo Henryka głogowskiego w zjednoczeniowych zawodach dałoby nam może państwo sprawniejsze, lepiej zorganizowane i zasobniejsze niż monarchia Łokietkowa, ale na pewno jego dalszy rozwój potoczyłby się innymi drogami.

Janusz II Książę Mazowiecki pretendent do tronu polskiego (1455-16 lutego 1495)

Janusz Grabowski

Janusz II (1455-1495) był jednym z najwybitniejszych Piastów mazowieckich w XV wieku. O popularności i prestiżu, jakim cieszył się nie tylko na Mazowszu, świadczy fakt, że po śmierci króla Kazimierza Jagiellończyka (1492), prymas Zbigniew Oleśnicki widział w nim dobrego kandydata do tronu polskiego. Książę w okresie samodzielnych rządów (1471-1495) powiększył ponad dwukrotnie obszar swojej dzielnicy. Był politykiem rozsądnym, dlatego pomimo niechęci do Jagiellonów po inkorporacji części Mazowsza do Korony, starał się utrzymywać poprawne stosunki z królem polskim. Janusz II zabiegał również o dobre relacje z zakonem krzyżackim w Prusach. Książę, będąc dobrym gospodarzem, stworzył sprawnie działający aparat administracyjny i skarbowy. Doskonale wiedział, że system skarbowy stanowi najistotniejszy z elementów kształtujących państwo i przesądzających o możliwości sprawnego funkcjonowania władzy książęcej. Piast ten przywiązywał olbrzymią wagę do swojego wyglądu, dobierał stroje i klejnoty. Inwentarz skarbca i zachowane rachunki dworu wskazują na potrzebę okazywania prestiżu wobec książęcego otoczenia, przyjezdnych i stykających się z nim osób.

Książęta i księżne raciborscy (1290/1291 - 1521)

Jerzy Sperka

Rozpad państwa polskiego w II połowie XII w. objawiający się upadkiem władzy centralnej, skutkował wyodrębnieniem się samodzielnych księstw, w których władzę przejmowali przedstawiciele rozradzającej się dynastii Piastów. W tych okolicznościach pojawiło się też księstwo raciborskie, jako jedno z tych, których geneza tkwiła w konfliktach dynastycznych powodowanych ambicją poszczególnych książąt. Prezentowana publikacja zawiera sylwetki 25 najważniejszych książąt i księżnych raciborskich, od końca XIII w., do początku XVI w., zaprezentowanych na tle ważnych wydarzeń politycznych, gospodarczych, kulturowych i społecznych. Biogramy książąt powstały przede wszystkim w oparciu o źródła (archiwalne i drukowane) oraz o najnowsze ustalenia historiografii, w tym własne badania Autora, profesora Jerzego Sperki.