W stronę metafizyki. Pisma Wybrane, tom I

Władysław Stróżewski

Pierwszy tom wydawniczej serii Pisma Wybrane prof. Władysława Stróżewskiego inicjowany przez Wydawnictwo "Universitas", zatytułowany W stronę metafizyki, pod redakcją prof. Sebastiana Kołodziejczyka, studenta i ucznia Profesora Stróżewskiego, ma gwarancję najwyższej jakości edytorskiej i redaktorskiej, bo merytoryczna jest oczywista. Zostały tu zebrane teksty znane, pochodzące z książki Istnienie i sens, i te mniej znane lub wcale nieznane, pochodzące z niepublikowanych wcześniej manuskryptów. Władysław Stróżewski należy do grona najwybitniejszych polskich uczonych-filozofów, którego pisma i wywiady są uważnie czytane i podziwiane za rzadką umiejętność formułowania fundamentalnych pytań i wyjątkową wnikliwość udzielania na nie odpowiedzi. To jest forma jego etosu bycia człowiekiem i postać jego istnienia. W Ontologii dał temu metafizyczny wyraz: "Doświadczenie istnienia jest jak oddech: nie zastanawiamy się nad nim, póki normalnie oddychamy, tak samo jak nie zastanawiamy się nad naszym byciem, póki nie pomyślimy, że wcale nie jesteśmy z nim w sposób konieczny związani. Jeśli przeniknie nas na chwilę trwoga nieistnienia, zaczynamy nie tyle może rozumieć, ile odczuwać, co znaczy być". Z recenzji prof. dr. hab. Leszka Sosnowskiego

Obraz płynny. Georges Didi-Huberman i dyskurs historii sztuki

Andrzej Leśniak

Teksty Georgesa Didi-Hubermana, współczesnego francuskiego teoretyka obrazu, poświęcone są krytyce historii sztuki. Odnoszą się do jej ukrytych, często nieświadomie przyjmowanych założeń, a przed wszystkim do przenikającego ją "tonu pewności", który przesłania problematyczność stosowanych w ramach dyscypliny modeli epistemologicznych. Obraz płynny. Georges Didi-Huberman i dyskurs historii sztuki jest genealogiczną analizą propozycji francuskiego teoretyka. Na podstawowym poziomie chodzi o zbadanie relacji zachodzących między budowanym przez niego modelem dyskursywnym i językami, do których nawiązuje: specyficznie rozumianą i wykorzystywaną psychoanalizą oraz tekstami Waltera Benjamina i Aby Warburga. Stawką tego przedsięwzięcia nie jest jednak tylko refleksja nad pochodzeniem czy źródłem tekstualnym projektu Georgesa Didi-Hubermana. Celem Obrazu płynnego jest analiza i dookreślenie konkretnych figur dyskursu umożliwiających przemyślenie historii sztuki jako dyscypliny. Najważniejsze z nich - obraz senny, anachronizm i przetrwanie - odsyłają do takiego sposobu mówienia o wizualności, który opisuje jej złożoność formalną i czasową. Pozwalają tym samym na rekonstrukcję historii sztuki dzięki odwołaniu do innych dyscyplin wiedzy albo języków teoretycznych. 

Polskie piekło. Literackie biografie zdrajców targowickch: Stanisława Szczęsnego Potockiego, Franciszka Ksawerego Branickiego i Seweryna Rzewuskiego

Iwona Węgrzyn

Podjęta próba odtworzenia kształtu utrwalonych w literaturze pięknej biografii targowiczan nie pragnie odpowiedzieć na pytanie: czy zdrada została popełniona i na ile wydany osąd historii jest prawomocny. Rezygnacja z historycznych i prawnych rozważań nad znaczeniem i skutkami działań przywódców konfederacji 1792 roku otwiera bowiem niezwykle ciekawe dla historyków literatury pole refleksji nad modelami postrzegania zdrady, zakorzenionymi w zbiorowej wyobraźni Polaków dziewiętnastego stulecia. Pozostawiając historykom badanie prawdy o ludziach i zdarzeniach, znaczących kres Pierwszej Rzeczypospolitej, warto może przyjrzeć się literackim portretom targowiczan jako świadectwu reakcji twórców, stojących wobec naruszonego przez zdradę ładu. Ich dramatyczne pytania: kim byli przeklęci przez naród hersztowie targowiccy, co popchnęło ich ku zdradzie, i wreszcie, jaka spotkała ich kara, zdają się wiele mówić o atmosferze tamtych naznaczonych piętnem tragizmu dyskusji, wiele mówić także o samych ich uczestnikach.

Słownik terminologii wojskowej niemiecko-polski i polsko-niemiecki, tom I i II

Piotr Mikietyński

Słownik terminologii wojskowej polsko-niemiecki i niemiecko-polski - zawierający kluczowe pojęcia z zakresu wojskowości i techniki wojskowej - jest próbą wyjścia naprzeciw oczekiwaniom dużej liczby osób zainteresowanych terminologią wojskową. Brak dokładnej znajomości polskich czy niemieckich określeń z tej problematyki często utrudnia lekturę opracowań z zakresu wojskowości. Autor starał się zawrzeć w Słowniku przede wszystkim terminy z zakresu wojskowości XX wieku. Nie mógł jednak pominąć kluczowych pojęć używanych w dobie nowożytnej. Swoiste wyzwanie badawcze stanowiło dążenie do ujęcia w publikacji określeń używanych w trzech armiach: austriackiej (austro-węgierskiej), niemieckiej czy szwajcarskiej. Utrudnieniem było niekiedy znalezienie odpowiedniego polskiego znaczenia czy - odwrotnie - niemieckiego odpowiednika dla określeń typowych dla polskiej terminologii wojskowej. "Koncepcję wydania niemiecko-polskiego oraz polsko-niemieckiego słownika terminologii wojskowej należy uznać za w pełni uzasadnioną. Szczególnie dla języka polskiego istotne były i nadal są terminy pochodzenia niemieckiego, które w znacznym stopniu zostały zaadaptowane (często w postaci daleko idących oboczności) do rodzimej terminologii wojskowej. Wieloletnie kontakty, w tym także krwawe konflikty, z wojskami państw niemieckich/niemieckojęzycznych (Niemcy, a wcześniej Prusy, Austria, Saksonia) spowodowały nie tylko import znacznej części fachowego słownictwa, lecz także konieczność zrozumienia trudnych, a często niejednoznacznych niemieckich terminów wojskowych. [...] recenzowany słownik jest bez wątpienia bardzo wartościową pomocą dla historyków oraz znawców i badaczy wojskowości czasów współczesnych". Z recenzji prof. dr. hab. Michała Baczkowskiego, Uniwersytet Jagielloński dr hab. Piotr Mikietyński - adiunkt w Instytucie Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Zainteresowania badawcze koncentrują się na historii wojskowości Europy Środkowo-Wschodniej, ze szczególnym uwzględnieniem pierwszej i drugiej wojny światowej.

Czesław Miłosz i historyczność kultury

Matthias Freise

„Zmysłowość i metafizyka nie wykluczają się, podobnie jak wiara i wątpliwości, ale warunkują się wzajemnie. Odpychająca jest natura jako taka, rządząca się swym wewnętrznym prawem, ale dla człowieka jest piękna, ponieważ umie on patrzeć na nią oczami, w których odzwierciedla się pierwiastek boski (…) Nie każda erotyczna miłość jest chciwą żądzą, nie każde piękno pokusą i uwiedzeniem. Ale różnice te należy stale sprawdzać – czy to w odniesieniu do wiewiórki, czy leszczyny, czy pięknej kobiety. Oto paradoks, który Miłosz odkrywa i wciąż na nowo formułuje: jeśli stanę się myśliwym, to podporządkuję się prawu natury, jeśli jednak pozwolę, by mnie objęła i ogarnęła, wówczas rzucę na nią urok, zaczaruję ją boskim spojrzeniem. Katastrofa kulturowa, której Miłosz się spodziewał, faktycznie miała miejsce. Być może upadek będzie jeszcze głębszy, ale ostatecznie człowiek nie będzie umiał na stałe żyć bez wymiaru duchowego, bez wiary, nadziei i miłości. Dawna ojczyzna duchowa poety jest wprawdzie na zawsze utracona, ale nigdy nieuznawany za możliwy powrót nad brzegi Niewiaży jest realistycznym odpowiednikiem historycznej idei, że być może to właśnie on, poeta, nowy Noe, zdołał jako pierwszy postawić stopę na wyłaniającym się z niszczycielskiego potopu lądzie przyszłej kultury”.

Witraż. W poszukiwaniu tożsamości. O dzieciach i sierotach wojennych

Michał Christian

Autor był sierotą wojenną. Jedną z około 400 tysięcy innych, jemu podobnych. Szczególność jego sieroctwa polegała na tym, że nie wiedział, kim jest – Polakiem czy Niemcem? Kiedy się urodził? Data urodzenia została wybrana przez dom dziecka jako jedna z dwóch możliwych. Jak się nazywał? W użyciu była wersja nazwiska, którą sam sobie poprawił, gdy nadarzyła się ku temu sposobność. W wieku 18 lat otrzymał poświadczoną sądownie metrykę, do której wymyślił wszystkie niezbędne dane. Jego książka stanowi rzadki dokument codziennego życia ostatnich świadków tamtych czasów – sierot, dla których prawdziwym domem stały się domy dziecka wczesnego PRL. Jednocześnie Witraż… jest książką, która tworzy niezwykłą, wszechstronną panoramę wojennej historii dzieci. Michał Christian zaczął bowiem dociekać swojej tożsamości i szeroko zakrojone poszukiwania stały się częścią książki. Przedzierał się przez literaturę i archiwalia, docierał do wielu osób. Poszukiwania prowadził wszędzie tam, gdzie w czasie wojny aresztowano, rozstrzeliwano i wywożono ludność polską. Tam, gdzie mogły rodzić się lub przebywać sieroty – w Lebensbornach, w niemieckich domach publicznych i obozach koncentracyjnych. W jednym ze śląskich Polenlagrów natrafił na „swój” ślad. Był to wąski, wysoki i kolorowy witraż zakończony gotyckim ostrołukiem. Swoista pieczęć, która się odcisnęła w jego umyśle, gdy był maleńkim dzieckiem. Poszedł tym tropem. Przez cztery lata poszukiwań wniknął w wojenną tragedię ludzi i niewyobrażalną gehennę dzieci. Nasuwa się myśl, że to bardziej ich losy śledził, aniżeli szukał siebie. A jednak! Udało mu się odnaleźć ślady swoich korzeni.

Moralność milcząca. Odsłanianie interakcyjnych mechanizmów moralności poprzez post-teatr

Waldemar Rapior

Jak milcząco, nieświadomie przyjmowane przez ludzi założenia związane z moralnością wpływają na podejmowanie decyzji moralnych w sytuacji społecznej? By dotrzeć do osadzonej w codziennych doświadczeniach, pozadyskursywnej "moralności milczącejˮ, dr Waldemar Rapior skorzystał z nowatorskiej metodologii. Wraz z reżyserem teatralnym Wojtkiem Ziemilskim, rzeźbiarzem Wojtkiem Pustołą, reżyserką Ulą Hajdukiewicz i performerem Seanem Palmerem zbudował eksperyment badawczy - interaktywne przedstawienie teatralne. Sześcioosobowe grupy (dobrane ze względu na różne kategorie społeczne) zostały postawione przed dylematem moralnym. Książka analizuje relację między sztucznością (teatralnością) sytuacji decyzyjnej, dynamiką afektywną wytworzoną w "laboratorium" (w sali teatralnej) oraz procesami interakcyjnymi między osobami uczestniczącymi. Ostatnimi czasy tematy te zyskały w psychologii społecznej niezwykłą atencję, zwłaszcza w kręgu tzw. drugiej fali zaangażowania w badania nad "posłuszeństwem wobec autorytetu". W swojej książce autor dyskutuje zarówno z różnymi podejściami neurobiologicznymi, jak i klasycznymi eksperymentami z zakresu psychologii społecznej. "[...] swoistym lustrem są dla niego [autora] słynne eksperymenty Stanleya Milgrama, do których odnosi się krytycznie, by uzasadnić ważny punkt własnej metody, czyli dążenie do fabrykowania świata w laboratorium naukowo-artystycznym, oraz by krytycznie i inspirująco analizować możliwości przekładania zachowań w sytuacji badawczej na życie poza nią. W mojej ocenie wszystkie te rozważania z poziomu meta stanowią ważny wkład w toczące się współcześnie w naukach społecznych i naukach o kulturze dyskusje na temat uwarunkowań, ograniczeń i możliwości badań naukowych". Z recenzji prof. dr. hab. Dariusza Kosińskiego "Rapior demaskuje tabu, wsadza palec w niewygodne, czasami bolesne, tym samym udaje mu się docierać do niewygodnych prawd o nas samych. Autor Moralności milczącej stawia pytania o granice teatru, ludzkiej moralności, sposoby racjonalizowania niewygodnych moralnie decyzji. I to jest ogromna wartość tej książki. To mieszanie nam w głowach uruchamia w nas coś, co często bywa nieuświadamiane, a czasem, gdy nawet uświadamiane, spychane do sfery nieświadomościˮ. Z recenzji dr hab. Magdaleny Szpunar

Jak korzystać z wolności? Rozmowy o polityce

Monika Malessa-Drohomirecka

[...] W latach dziewięćdziesiątych, gdy w Polsce następowały fundamentalne, przełomowe zmiany ustrojowe, miałam okazję spotkać się z czołowymi postaciami życia politycznego i społecznego naszego kraju. Przedstawione w niniejszej książce rozmowy dotyczą różnorodnych sfer - polityki, gospodarki, kultury. Przestrzenie te przenikają się. Ukazane pod różnym kątem i w odmiennym kontekście obecne są jednak w każdej rozmowie, a łączy je, fundamentalne dla każdego człowieka, pojęcie wolności. Zebrawszy je w jednym tomie - chciałabym ponownie poddać je uwadze czytelników - zarówno tych pamiętających tamte czasy, jak i tych, z pokolenia wyrosłego już w nowych ustrojowych warunkach, które właśnie wtedy się tworzyły - także za sprawą moich rozmówców. Monika Malessa-Drohomirecka, Wstęp Monika Malessa-Drohomirecka - doktor nauk humanistycznych w zakresie literaturoznawstwa. Studiuje także Rosjoznawstwo na Wydziale Studiów Międzynarodowych i Politycznych UJ. Wieloletni pracownik Ośrodka Dokumentacji i Badania Twórczości Josepha Conrada na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego, członek Polskiego Towarzystwa Conradowskiego, założycielka Stowarzyszenia im. Marka Hłaski. Przez wiele lat związana współpracą z "Nowymi Książkami" i "Toposem", publikowała także w "Tygodniku Powszechnym", "Twórczości", "Ruchu Literackim", "Zeszytach filozoficznych", "Kulturze Współczesnej" i "Yearbook of Conrad Studies". Autorka książek: Konwencje. Stereotypy. Złudzenia. Relacje kobiet i mężczyzn w prozie Josepha Conrada (2017) oraz Literatura i jej konteksty (2021), a także wykładów literackich poświęconych pisarzom pierwszej połowy XX wieku.